Rutger Bregman merkt dat veel getalenteerde mensen in banen belanden waarin ze maar weinig bijdragen aan de samenleving. In zijn nieuwe boek pleit hij voor (veel) meer ‘morele ambitie’.
“Ik heb zelf jarenlang in de bewustzijnsbusiness gezeten. Maar wat heb ik nu concreet bereikt met al die woorden en ideeën?”
Wie Bregmans eerdere boeken De geschiedenis van de vooruitgang, Gratis geld voor iedereen of De meeste mensen deugen heeft gelezen, herinnert zich vast dat zijn mensbeeld daarin overwegend positief is. Dat komt ongeveer op het volgende neer: in de kern zijn de meesten van ons goed, en de wereld is er de laatste eeuwen in veel opzichten op vooruitgegaan. Maar in Morele ambitie richt de historicus en journalist van de Correspondent zich juist op wat we (nog) níét goed doen. Want vooruitgang komt niet vanzelf, schrijft hij. We moeten toch echt zelf in actie komen.
Het idee voor het boek begon op Instagram, vertelt Bregman. “Ik zag steeds meer BN’ers en influencers met mijn vorige boek (De meeste mensen deugen, red.) op het strand liggen en zeggen: ‘Hé, de meeste mensen deugen, alles komt goed. En o ja, het is hier ook heerlijk op het strand. Fijne vakantie allemaal!’ Toen dacht ik, oh nee, ik heb een monster geschapen.
Dat boek was misschien toch een te warme knuffel die je een beetje in slaap sust. Ik realiseerde me dat mijn volgende boek een koude douche moest zijn, en dan vooral voor mensen die er al warmpjes bij zitten en veel privileges hebben. Ik zie het als Wim Hof voor de geest.”
Cartoonist Jip van den Toorn tekent crisis na crisis: 'Ik wil iederéén een spiegel voorhouden'
Ook hijzelf kon wel een ijsbad gebruiken, geeft Bregman toe. “Ik heb dit boek deels voor mezelf geschreven, om mezelf tot actie te bewegen. Ik heb tien jaar in de bewustzijnsbusiness gezeten. Je schrijft een artikel, een boek, en nog een boek. Elke keer is dan de hoop dat iemand iets gaat doen met de inzichten die je hebt gedeeld. Maar inmiddels zat ik op een kwart van mijn carrière, en wat had ik nu concreet bereikt met al die woorden en ideeën? Als ik eerlijk in de spiegel keek, moest ik toegeven: niet superveel.”
Maatschappelijk bewustzijn wordt volgens Bregman overschat. “Het is leuk en aardig wat we allemaal vinden, maar vaak blijft dat bij politiek hobbyisme. We lezen de krant, kijken Buitenhof op zondag en denken: ‘Ik ben geëngageerd omdat ik er bij de koffieautomaat alles over kan vertellen.’
Kijk, ik heb talloze debatavonden bezocht in Amsterdam. Wat je daar merkt, is dat we vaak in het gesprek blijven hangen. Ja, we hebben allemaal mooie ideeën, maar vervolgens komt er geen actieplan. Daardoor heb ik steeds meer bewondering voor mensen die wél echt wat doen. Zij hebben iets wat ik morele ambitie noem: het idealisme van de activist en de ambitie van de ondernemer. Bewustzijn is een leuk begin en kennis is natuurlijk noodzakelijk, maar zonder die tweede stap gebeurt er alsnog niets.”
Naast al deze observaties was er ook een jarenlange fascinatie met het soort zelfhulpboeken dat belooft dat je gelukkig, mindful en succesvol wordt. “Die staan voor wat al die influencers ook doen: investeer in crypto, volg mijn cursus en word rijk. Het is allemaal zo oppervlakkig – er wordt een definitie van succes en status gehanteerd die leeg is. Ik bedoel, wie denkt er nu op zijn sterfbed: heb ik wel genoeg champagneflessen gepopt? Ik denk dat je echte legacy gaat over wat je aan zoveel mogelijk mensen nalaat.”
Bregman wilde een zelfhulpboek schrijven dat het leven niet makkelijker, maar juist uitdagender maakt. Ook hij wil zijn lezers tot actie bewegen – maar voor een groter doel dan hun eigen geluk. Of dat nu betekent dat je op de A12 gaat staan of een rechtszaak tegen de tabaksindustrie start, maakt hem niet uit. “Ik geef een framework waarmee je kunt uitzoeken wat bij jouw vaardigheden past wanneer je je focust op de omvangrijke, oplosbare en onderbelichte problemen van onze tijd. Net als een ondernemer ga je op zoek naar het gat in de markt. Alleen doe je dit niet om zoveel mogelijk geld te verdienen, maar om zoveel mogelijk mensen en dieren te helpen.”
De verspilling van talent is iets wat Bregman al jaren bezighoudt. Na de universiteit zag hij hoe de slimste studenten met de hoogste cijfers vaak terecht kwamen in banen die weinig toevoegen of soms zelfs schadelijk zijn. “Als je een advocaat bent die de tabaksindustrie verdedigt, word je inderdaad dik betaald. Maar het lijkt me dat je talent beter ingezet kan worden. Voor veel consultants geldt dat ze wel nuttig werk doen, maar ik denk dat ze ook veel meer voor de wereld zouden kunnen doen.”
Journalist Lynn Berger: 'Zorg voor kinderen, ouderen en huishouden is óók werk'
Uit het boek en het gesprek wordt duidelijk dat Bregman zich met name op theoretisch opgeleiden richt, of in ieder geval werkenden die met het hoofd aan de slag gaan. In principe vindt hij dat morele ambitie een ideaal voor iedereen is. “Of laat ik het zo zeggen: wie de schoen past, trekke hem aan”, legt hij uit. “Aan de andere kant heeft een groot deel van Nederland al een essentieel beroep. Zij zijn verplegers, vuilnismannen, docenten. Mijn eigen moeder werkt in het speciaal onderwijs: zij heeft helemaal geen preek van mij nodig.
Dit boek is in de eerste plaats voor mijn bubbel. Maar die bubbel is wel groot hoor, dat gaat om miljoenen mensen. En dat zijn inderdaad vaak hbo- en wo- opgeleide mensen, maar ik denk ook dat de verspilling van talent daar het grootst is. Bij de mensen met prachtige cv’s die leuk geld verdienen, maar die wel aan het einde van de dag denken: wat ben ik nu eigenlijk aan het doen? En de wereld staat ondertussen wel in de fik hè? We breken temperatuurrecord na temperatuurrecord, we zien een opmars van radicaal rechts in heel Europa, de rechtsstaat staat onder druk… Het is nogal menens allemaal. Daarom pleit ik voor een morele revolutie onder de elites van Nederland.”
We zijn al snel geneigd te denken dat wereldverbeteraars een apart soort mensen zijn die psychologisch net wat anders in elkaar zitten. Dat is een misvatting, laat Bregman aan de hand van de verhalen van verzetshelden zien. “Dé verzetsheld bestaat niet. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog was het een dwarsdoorsnede van de bevolking. Praktisch én theoretisch opgeleid, rijk en arm, jong en oud. Wat voor de meesten het verschil maakte, was dat ze simpelweg gevraagd werden. Dan zei bijna niemand nee. Je moet morele ambitie zien als een virus, waarmee je anderen kunt besmetten.”
De historicus ging de geschiedenis door en zag dat op andere cruciale momenten precies hetzelfde gebeurde. Bijvoorbeeld eind 18e eeuw, toen een kleine groep Britten in opstand kwam tegen de slavenhandel en de slavernij. “Wat mij fascineert aan die beweging, was dat tien van die twaalf oprichters ondernemers waren. Geen schrijvers zoals ik, geen intellectuelen, politici of ambtenaren. Ondernemers die weten hoe je iets gedaan krijgt.”
Wat ook opvalt aan het verhaal van die beweging tegen slavernij, maar bijvoorbeeld ook aan de strijd voor het vrouwenkiesrecht, is dat de deelnemers het vaak niet met elkaar eens waren en zich eerst richtten op kleine stappen. De huidige generatie activisten is vaak rechtlijniger, schrijft Bregman. “Het is belangrijk om vast te stellen dat het resultaat telt. Maak je echt een verschil, weet je een wet door het parlement te duwen? Nu zie je een generatie van activisten die heel goed is in het trekken van aandacht. Ineens kan er een giga groot protest zijn. Tegelijkertijd maken viral Instagram posts meestal weinig verschil voor de levens van mensen.
Dit boek is dus zeker ook een oproep aan de activisten van nu, van hé: idealisme alleen is niet genoeg. Je moet een strategie hebben, die soms zal betekenen dat dat je genoegen neemt met een compromis. Bij alle belangrijke bewegingen zie je vaak dat ze stapsgewijs overwinningen boeken. Het is net als bergbeklimmen: je springt niet in één keer naar boven. Ook was iedere grote beweging een coalitie van mensen die het op veel fronten met elkaar oneens waren. Een radicale vegan die nog niet eens wil samenwerken met een vegetariër die kaas op zijn brood heeft, gaat niet veel bereiken. Dan ben je teveel met jezelf en je eigen purisme bezig.”
Het hele dorp wist dat Lenneke door haar opa was misbruikt, maar iedereen keek weg
Een zin als small is beautiful zul je Bregman niet snel horen zeggen. Het motto van zijn boek is eerder small is ugly. “Als de problemen van de wereld heel groot zijn, moeten de oplossingen dat toch ook zijn? Het fascineert mij dat mensen als het gaat over goed doen vaak klein denken. Ze focussen bijvoorbeeld op hun eigen voetafdruk: ik eet geen vlees meer, stop met vliegen. Maar als je dat perfect doet, heb je een voetafdruk van nul en had je net zo goed niet kunnen bestaan. Ik vind dat geen inspirerend levensideaal – het gaat over wat je wél toevoegt. En dan is je carrière natuurlijk je allerbelangrijkste wapen , want we hebben gemiddeld 2000 werkweken.”
Het boek is ook een oproep aan de vermogenden van Nederland. “Als ik door de Quote 500 blader, raak ik niet geïnspireerd. Het staat vol met mensen die rijk zijn geworden van de flitshandel, pandjes, olie en gas. En vervolgens geven ze hun geld uit aan saaie, voorspelbare dingen: een dure auto, een villa in het buitenland. Ik denk dan: leuk dat je rijk bent geworden, en nu kun je een legacy gaan opbouwen. Als je een paar miljard bezit, kun je bijvoorbeeld honderdduizenden levens redden in de strijd tegen malaria of tuberculose.
Verder is het wel goed om te beseffen dat je als Nederlander met een modaal salaris al tot de mondiale elite hoort: de rijkste drie procent. De wereld is veel ongelijker dan mensen zich beseffen. Armoede in Nederland is heel erg, maar in andere landen betekent het vaak honger en dood . En het is een misvatting dat we daar niets aan kunnen doen. Ja, er zijn veel ineffectieve goede doelen. Maar als je goed je research doet, kom je erachter dat er ook mega effectieve goede doelen zijn, kijk bijvoorbeeld maar eens op doneereffectief.nl. Cynisme wordt zo vaak een ander woord voor luiheid. Soms heb ik de indruk dat mensen elk excuus aangrijpen om het geld in hun eigen zakken te mogen houden.”
Bregmans boek is zo één grote schop onder onze kont. Pas aan het einde wordt hij wat milder, en onderschrijft hij dat ook genieten bij een mensenleven hoort. Een bewuste keuze, zegt hij: de meeste lezers zullen eerder een flinke trap op het gaspedaal dan een rem nodig hebben. “Maar ik geloof ook weer niet dat je een beweging opbouwt op basis van schuldgevoel. Dat doe je op basis van enthousiasme, levenslust.
Ik denk oprecht dat morele ambitie een veel aantrekkelijker levensideaal is dan het saaie succes dat veel mensen nastreven. Je kunt auto’s blijven kopen, maar wat stelt dat nu echt voor? Als je het pad van de morele ambitie kiest, kun je een nalatenschap opbouwen die ertoe doet. En dan zullen mensen ooit over jou zeggen dat je behoorde tot het kleine groepje idealisten dat de koers van de geschiedenis iets wist te verleggen. Dat is de uitdaging die ik heb voor de lezers van dit boek: jij kunt óók zo iemand zijn en anderen besmetten.”
Ook Bregman is besmet: hij begint The School for Moral Ambition, waar mensen elkaar in hun eigen moral ambition circle kunnen helpen meer impact te maken. De eerste school staat op de Zuidas, volgend jaar wil hij er eentje in de Verenigde Staten openen. “Ik hoop dat we over vijf jaar kunnen zeggen dat we concreet dingen hebben veranderd. Als we dan alleen maar leuke avonden hebben georganiseerd in Amsterdamse debatcentra en een boel bewustzijn hebben gegenereerd, mag jij tegen me zeggen dat dat toch een beetje teleurstellend is. En dan heb je gelijk.”
‘Morele ambitie’ van Rutger Bregman (De Correspondent Uitgevers) is nu verkrijgbaar.
Open relaties zijn net zo ingewikkeld als monogamie, laat Philip Huff zien: 'Aan pijn ontkom je niet'
