Cartoonist Jip van den Toorn (29) stelt de lezer én zichzelf lastige vragen in haar beeldcolumns voor de ‘Volkskrant’. De lijn in al die tekeningen vond ze tijdens het maken van haar boek. Wij – ja, ook jij – zijn in crisis.
Dat is dan ook de titel van haar eerste boek, waarin nieuw en eerder gemaakt werk samenkomen.
Aan het begin van het gesprek laat Van den Toorn de cover van haar boek zien: een gebarsten telefoon met daarboven – in hoofdletters – het woord Crisis. “Ik merkte dat een kapotte telefoon een helder beeld is, omdat iedereen het meteen herkent.” Elk hoofdstuk begint met een soortgelijke ‘minicrisis’, maar dan uitvergroot: poep aan je schoen, een afgebroken hak of het laatste vel toiletpapier.
“Als je telefoon kapot valt, voelt dat als het ergste wat je kan overkomen. Het is tenslotte je connectie met de buitenwereld. Tegelijkertijd blijft het iets heel kleins en lulligs: het is geen echte ramp.”
Van vliegschaamte tot de rellen vanwege vluchtelingen in Harskamp: in Van den Toorns boek komen grote én kleinere crisissen voorbij. Maatschappelijk, maar soms juist ook heel persoonlijk. “Vaak trekken we ons die minicrisissen veel meer aan dan de grote. Als een sleutel in het slot afbreekt, heeft dat waarschijnlijk een grotere invloed op je leven dan een overstroming in Afghanistan. Tegelijkertijd is dat laatste natuurlijk duizend keer erger.”
Philip Huff schreef roman over gewelddadige jeugd: 'Dat je in bed ligt en denkt - hoorde ik nu wat?'
Maar niet voor jouw dag.
“Nee. Ik merkte dat we vaak hetzelfde op kleine en grote crisissen reageren. Met corona klapten we voor de zorg, toen de oorlog in Oekraïne begon, namen we vluchtelingen in huis en als je relatie uitgaat, zeg je dat je vrienden blijft. Op een gegeven moment slaat dat om en krijg je een tegenreactie. Ik wilde daarom dat het niet alleen over grote crisissen ging, maar juist ook over first world problems. Hoe gaan we bijvoorbeeld met boomers om?”
Er zit zelfs een heuse ‘boomer bingo’ in.
“Wat me opviel, is dat er veel typische boomer-uitspraken zijn, zoals ‘dat mag zeker ook al niet meer’. Het leek me grappig om daar op een andere manier naar te kijken.”
Twintigers en dertigers gebruiken graag het woord boomer. Mensen die zelf in die leeftijdscategorie vallen, vinden dat soms beledigend. Waarom gebruik je het toch?
“Ik wil dat mijn boek alles met een knipoog bekijkt. Het moet iederéén een spiegel voorhouden. Net zo goed mijzelf, als mensen die heel links of juist heel rechts zijn. Ik wil mezelf niet te serieus nemen, en anderen ook niet. Ik wil boomers niet aanvallen, van ‘kijk nou hoe stom ze zijn met hun uitspraken’. Maar meer van: hé, zie je eigenlijk wat je doet, met het steeds refereren naar Facebook-bronnen. Besef je dat dit iets van je generatie is?”
Het geheim van Francine Oomen bleek ook dat van haar moeder: 'Het monster wordt steeds groter'
Van den Toorn neemt ook de jonge, hoogopgeleide Randstedeling – en dus zichzelf – op de hak. Een hond die tegen een boom plast wordt het voorbeeld van ‘toxic masculinity’, een vakantie is niets waard als er geen foto’s van zijn. Twee keer per week maakt ze een beeldcolumn voor de krant, maar haar tekeningen worden ook veel gedeeld via Instagram.
“Ik maak mezelf totaal belachelijk en mensen herkennen zichzelf daarin. Dat vind ik een hele eer. Deze mensen lezen meestal geen kranten, maar zien via Instagram tóch mijn tekeningen. Ik ben er best trots op dat ik veel leeftijdsgroepen bereik.”
Hoewel Van den Toorns populariteit tijdens de pandemie ontploft, blijft cartoonist een redelijk anoniem beroep. Tot haar deelname aan De slimste mens. “Gelukkig waren de reacties positief, maar ik moest wel even wennen. Bij een tekening zie je mijn hoofd nooit, dus het was alsof ik voor het eerst echt mezelf liet zien.” Veel kijkers blijken verrast dat ze een vrouw is.
Wist je al dat mensen dachten dat je een man was?
“Af en toe reageerde er al iemand op Instagram op een tekening van: ‘jij met je mannelijke blik, dit is seksistisch’ of zo. In het begin reageerde mijn moeder daar dan op met: ‘Jip is een vrouw hoor.’”
Waar komt dat door, denk je: door je naam of door het vak?
“Ik denk beide. Er zijn gewoon heel weinig vrouwelijke cartoonisten. Bij de uitreiking van de Inktspotprijs waren we met alle cartoonisten van Nederland: dat zijn er 35, onder wie drie vrouwen. Dus ik snap de verwarring ook wel, we zijn nu eenmaal ondervertegenwoordigd.”
Op de tekening Milieubewust zien we een vrouw die net als ‘vroeger’ in het vliegtuig zit, maar daar nu ‘dit kan eigenlijk echt niet’ bij mompelt. Van den Toorn wint hiervoor als eerste vrouw én jongste cartoonist ooit de Inktspotprijs: de beste politieke tekening van het parlementaire jaar. De jury roemt hoe ze de hypocrisie van de milieubewuste mens toont. Ze maakt de tekening vlak nadat ze zelf – met schuldgevoel – is teruggevlogen uit Italië.
Vind je het belangrijk om onze ‘klimaat-hypocrisie’ aan te stippen?
“Ik denk dat veel van dit soort keuzes niet bewust zijn. De afgelopen tien jaar hebben we al veel vooruitgang geboekt, en dat is eigenlijk al heel knap. Dus het is ook meer mijn eigen zoektocht. Ik wil niet met mijn opgeheven vingertje naar iedereen wijzen, van: ‘Kijk nou eens hoe hypocriet iedereen is’, want daar wordt het ook geen leukere tekening van.”
Je stelt de vragen die je ook jezelf stelt.
“Precies. Het is niet alsof ik de waarheid in pacht heb, maar ik vind dat we het hier wel met z’n allen over moeten hebben. En door dit soort vragen op te werpen, zie je hoe we hier eigenlijk als maatschappij over denken.”
Chloé Jafé portretteerde de vrouwen van de Japanse maffia: 'Ik ben heel ver gegaan'
Toch kunnen tekeningen sterke emoties oproepen, merkt Van den Toorn. “Een tekening kan geen nuance hebben. Je moet heel radicaal één ding zeggen, anders heb je een niet-communicerend beeld.” Vooral een tekening waarin ‘oom Rob’ met een alternatief voor zwarte piet komt, maakt veel los. “Dat was de eerste keer dat ik besefte hoeveel mensen mijn werk zien.”
Buiten ‘haatmails’ om gaat ze graag met critici in gesprek. “Ik maakte de tekening omdat ik tegen racisme ben. De mensen die mij mailden, waren bezorgd en geschrokken omdat zij óók tegen racisme zijn. Ik heb toen gezegd: ‘We hebben hetzelfde doel, maar hoe had jij dit gedaan?’ Dan kan iemand z’n verhaal doen en leer ik er ook nog van. Dat is een veel waardevoller gesprek dan wanneer ik mezelf alleen maar verdedig.”
Je tekende ook veel over grensoverschrijdend gedrag. Vond je dat ingewikkeld?
“Ja, maar bij dit onderwerp voel ik echt een verantwoordelijkheid om er iets over te zeggen. Toen The Voice uitkwam, ging het veel over hoe de slachtoffers zich niet uitspraken, terwijl ik dacht: dit gebeurt overal, de hele tijd. Echt niet alleen in de showbizz of de media. Dáár moeten we het over hebben, maar het ging meer over de soap eromheen dan de oplossing. Ik heb toen een tekening gemaakt met onbekende mannen die dickpicks maken en zich ongezien voelen omdat zij niet aangesproken worden.”
Heb je ook favorieten?
“De tekening over cancelen heeft een plekje in mijn hart. Na de hele situatie met Bilal Wahib heb ik lang nagedacht wat ik daarmee moest doen. Hij werd heel heftig veroordeeld, maar hoe ga je er als maatschappij mee om als iemand een heel domme fout maakt of iets doet wat écht niet kan?”
“Ik dacht: is dit de manier waarop we nu met elkaar omgaan? Want als je, zoals in mijn tekening, tegen een kind zou zeggen dat ze een vervelend leeftijdsgenootje moet cancelen, is dat best vreemd. Maar dat is precies wat we nu doen.”
In die periode worden veel mensen gecanceld. Nu zitten zij alweer in talkshows, merkt Van den Toorn. “Sommige tekeningen krijgen zo door de tijd een nieuwe betekenis óf kunnen juist hergebruikt worden. Ik teken over de actualiteit, maar het is ook tijdloos omdat de actualiteit zich herhaalt.”
Voor iemand met ‘de aandachtspanne van een garnaal’ was een boek maken een uitdaging, geeft de cartoonist toe. “Maar toen ik merkte dat al mijn werk over crisissen ging en dat er een lijn in te vinden was, had ik veel meer houvast en ging ik ook mijn eigen werk herwaarderen. Een beeldcolumn is een hoekje in de krant – een boek laat een tijdsbeeld zien.”
Welk tijdsbeeld zie je, als je het boek doorbladert?
“Het is moeilijk om dat in woorden te vatten, want anders had ik het wel geschreven, niet getekend. Met alle tekeningen bij elkaar hoop ik een soort spiegel te zijn van hoe we op dit moment met de wereld en elkaar omgaan. Hoe we dat soms heel onhandig doen, en dat daar vaak veel woede en onmacht in zit. Het gaat over de dingen die we niet willen zien, en de dingen waar we juist te veel op focussen – eigenlijk over ons gekluns met z’n allen.”
‘Crisis’ van Jip van den Toorn is nu verkrijgbaar.
Hoogleraar Sjoerd Beugelsdijk: 'Nederlanders zijn goed in beuken uitdelen, niet in incasseren'
