Verdrag van Istanbul

Het Verdrag van Istanbul, dat is opgesteld door de Raad van Europa, verplicht landen geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld aan te pakken. Dit verdrag heeft Nederland in 2011 ondertekend en is sinds 2016 in werking getreden.

Het verdrag is gendersensitief. Dat betekent dat vrouwen expliciet worden benoemd. Daarmee erkent de Raad de ongelijke machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen. Zo stellen zij: “Dat vrouwen en meisjes vaak worden blootgesteld aan ernstige vormen van geweld, die een ernstige schending van de mensenrechten vormen en een obstakel zijn voor de gelijkheid van vrouwen en mannen.”

In het verdrag staat dat landen sex zonder wederzijds goedvinden strafbaar moeten stellen. Dat betekent dat alle seksuele handelingen tegen de wil en situaties waarin geen toestemming is strafbaar zijn. Bovendien ligt de focus op het gedrag van de dader en niet op op het gedrag van het slachtoffer.

Huidige zedenwet

Hoe zit het dan in Nederland? Om in Nederland van verkrachting of aanranding te kunnen spreken, moet het slachtoffer aantonen dat sprake is geweest van ‘dwang’. Bij ‘dwang’ moet aan drie voorwaarden zijn voldaan. Aan de kant van het slachtoffer geldt dat deze onvrijwillig handelde en de situatie onvermijdbaar was. Onvermijdbaar betekent dat het slachtoffer niet aan de ongewenste situatie kon ontsnappen. 

Voor de verdachte geldt dat hij of zij met opzet moet hebben gehandeld. De verdachte moet weten dat het slachtoffer niet wilde en niet kon ontsnappen. Wanneer aan die drie voorwaarden is voldaan, spreken we van ‘dwang’. En daarin zit precies het probleem. Dit dwangvereiste is namelijk in strijd met het Verdrag van Istanbul. Het verdrag eist geen dwang. De Nederlandse lat voor verkrachting of aanranding ligt dus hoger dan het verdrag voorschrijft.

Dat ziet ook Kai Lindenberg, hoogleraar strafrecht aan de Rijksuniversiteit in Groningen: “Het verdrag eist dat strafrechtelijke bescherming wordt geboden tegen sex zonder wederzijdse goedkeuring. Onze nationale wet eist meer dan dat. Als er geen wederzijdse goedkeuring is ben je er nog niet, omdat er bij ons sprake moet zijn van dwang.”

De oproep in het verdrag om dwang als voorwaarde te schrappen heeft Nederland in 2011 ondertekend, maar anno 2022 voldoen we hier nog niet aan. GREVIO, een commissie van de Raad van Europa die toeziet op naleving van het verdrag, bracht in 2020 een kritische evaluatie uit. De commissie roept Nederland op het dwangvereiste in de zedenwet met spoed te schrappen.

Het verdrag als wettelijke basis

Om aan het Verdrag van Istanbul te voldoen heeft voormalig minister van Justitie en Veiligheid Grapperhaus een nieuwe zedenwet voorgesteld. Hierbij is dwang als vereiste uit de wet gesleuteld. Het duurt nog twee jaar voor de nieuwe zedenwet ingaat. Kan het Verdrag van Istanbul in de tussentijd niet dienen als wettelijke basis in verkrachtings- en aanrandingszaken?

Volgens Lindenberg is het antwoord op die vraag simpel: “Het verdrag verplicht Nederland de wetgeving in lijn te brengen met bepalingen uit dat verdrag. Maar het verdrag zelf is geen geldende strafwet.” De wetgever zal de bepalingen uit het verdrag dus eerst om moeten zetten naar een nationale wet.

Grote operatie

Lindenberg vindt het niet gek dat de nieuwe zedenwet op zich laat wachten: “Het is een hele grote operatie om de complete zedentitel te veranderen. Het gaat om alle seksuele misdrijven, niet alleen om verkrachting en aanranding. Bij dit soort lastige wetswijzigingen sta je voor een moeilijke taak. De systematiek is heel ingewikkeld en ieder woord moet op de weegschaal. Daar komt nog bij dat de thema’s erg gevoelig liggen. Elke betrokken organisatie denkt daar anders over, dus het kost tijd om met al die verschillende visies in overleg te gaan.”

Lindenberg wijst erop dat de rechter het verdrag in dit soort strafzaken niet negeert: “Binnen zijn interpretatieruimte kan de rechter best veel. Hij moet bijvoorbeeld ook kijken naar zijn verdragsverplichtingen. Vaak lukt het de rechter om de strafwet dan zo te interpreteren dat zijn uitleg voldoet aan het verdrag. Maar om bij verkrachting en aanranding de huidige eis van dwang helemaal weg te interpreteren, is een brug te ver. Dan gaat hij op de stoel van de wetgever zitten, en dat mag niet.”

Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd op 19 februari 2022. 

undefinedLees ook