Wie te maken heeft gehad met seksueel geweld komt in een andere realiteit terecht, laat Alma Mathijsen in Onderland zien. “Als ik er niet over schrijf, staat er ’s nachts ineens een monster aan mijn bed.”
In haar nieuwe roman creëert ze een wereld zonder doofpot.
Trigger warning: dit artikel gaat over seksueel geweld.
Na de aanklachten tegen Hollywood-producer Harvey Weinstein kwam in 2017 wereldwijd het gesprek over seksueel geweld op gang. Al snel werd dit vervolgens het ‘MeToo-tijdperk’ genoemd, al laat Mathijsen in haar roman (en tijdens het gesprek met LINDA.) ook de keerzijde van deze hashtag zien. Jarenlang heeft ze zich veelvuldig uitgesproken over seksueel geweld: in haar romans, in de krant, aan talkshowtafels. Ze vertelde over de verkrachting op haar zestiende en de gevolgen van victim blaming.
Ook in haar nieuwe roman zullen lezers die bekend zijn met Mathijsens werk haar verleden herkennen. Maar verder ontbreken alle details over het geweld zelf. Een bewuste keuze, vertelt ze in een hotelbar in Amsterdam. “Al het misbruik lijkt op elkaar: het is allemaal supergruwelijk, door fucking klootzakken. Laat dat maar. Ik kijk liever naar wat er daarna gebeurt.”
In Onderland schept Mathijsen een land dat zich alleen openbaart aan mensen die weten wat seksueel geweld is. Ze beschrijft het als een plek waar ‘monsters en hun prooi samenleven’, ‘nachtmerries vrij ronddwalen’ en waar geen geheim verborgen blijft. Alle inwoners hebben zo hun eigen manier gevonden om te overleven, maar als het hoofdpersonage op een dag in Onderland terecht komt, weet ze nog niet hoe ze dat moet aanpakken.
Hoe kwam deze wereld tot je?
“Ik ben in 2021 bij een collectief gegaan waarin verschillende makers samenkomen die voor hun achttiende levensjaar seksueel misbruik hebben meegemaakt. Van fotografen en kunstenaars tot schrijvers: het is een hele diverse groep mensen.
Ik vond het eerst doodeng, zo van: oh god, moet ik dan over mijn ervaring vertellen? Misschien wil ik dat wel helemaal niet. Maar in eerste instantie lieten we gewoon ons werk aan elkaar zien en bleef onze geschiedenis onbesproken. Het was heel fijn om daar een keer stil over te mogen zijn. Je gedachten zijn niet vreemd, je hoeft niets te overwinnen. Oh, het is zo’n heerlijke plek.
Het viel me op dat iedereen in het collectief een soort vluchtwereld voor zichzelf gecreëerd had. Een plek in hun hoofd die ze heel mooi hadden uitgedacht en waarin ze zich konden verstoppen als de echte wereld te eng was. Ik wist dat ik dat deels al wel had, maar ook nog deels miste.”
Zo ziet een lotgenotengroep eruit: 'Je hoeft niet in detail over het misbruik te praten'
Mathijsen besluit haar collega-makers te interviewen over hun coping-mechanismen en vluchtwerelden. “Vooral hun verbeelding vond ik zo te gek. Ze maken zoveel moois, in stilte, en niemand die het ziet. Door die gesprekken besefte ik dat ik personages van hen wilde maken en een land uit de grond wilde stampen waar we eigenlijk al met z’n allen wonen.”
De hoofdpersoon zakt door haar matras heen, Onderland in: alsof het een moeras is. Je had het in een interview uit 2019 over the swamp of sadness uit de Never Ending Story (film uit 1984, red). Daar mag je jezelf niet overgeven aan het verdriet om te overleven. Maar in Onderland moet je dat juist wél doen.
“Wow, dit vind ik een hele leuke observatie. De connectie is niet bewust, maar het is wel een film die me enorm gevormd heeft. De weirdness ervan, en nog steeds vind ik de metafoor van een moeras van verdriet heel mooi.
Ik denk dat de realiteit van Onderland meer past in het echte leven. Soms moet je je juist niet verzetten tegen het verdriet maar het gewoon over je heen laten rollen in alle hevigheid. Mijn ervaring is dat alles dan ineens een stuk minder eng blijkt dan je dacht.
Onderland is dus een soort twisted swamp of sadness geworden waar je niet zomaar doorheen kunt walsen om zo snel mogelijk aan de overkant te komen. Misschien moet je er zelfs juist even in verdrinken om te zien dat er best bijzondere plekken zijn in het moeras. Misschien kun je er zelfs leven.”
De bewoners van Onderland hebben allemaal als kind seksueel geweld meegemaakt. Ze herkennen direct dat de hoofdpersoon een lotgenoot is.
“Vaak denk ik: mensen hebben geen idee hoe vormend het is. Hoe gekwetst je bent. Wat ik heel bijzonder vind, is dat volgens mij niemand die ik interviewde voor dit boek als kind dacht: dit is hoe het leven hoort te zijn. Terwijl het soms wel zo aan hen werd gepresenteerd.
Wanneer je als kind opgroeit in een huis waar de meest gruwelijke dingen gebeuren, vind ik het zo waanzinnig knap als je toch nog kunt zien: dit is niet hoe de wereld hoort te zijn. Er is meer. Dat vind ik wel iets zeggen over de mens, of in ieder geval over kinderen.”
Iva Bicanic schrijft boek voor slachtoffers seksueel misbruik: 'Wil erkenning bieden, maar ook perspectief'
Slachtoffers van seksueel geweld zijn gedwongen hun eigen ‘vluchtkasteel’ in elkaar te timmeren, laat Mathijsen in Onderland zien: een soort alternatieve realiteit die ze nodig hebben om te kunnen overleven. “Iemand uit het collectief zei dat het bijna is alsof je een nieuwe soort wordt, een andere mens. Dat vond ik zo ontzettend treffend.
Voor mij is het geen optie om er niet over te schrijven. Want als ik dat niet doe, staat er midden in de nacht ineens een doodeng monster aan mijn bed. Of dan merk ik dat ik heel hoog in mijn adem zit en donkere gedachtes heb. Maar als ik het aandacht geef en verzorg kan ik het beteugelen. Dan heb ik er meer controle over.”
In Onderland is het duister en gruwelijk. Tegelijkertijd hoef je ook niets meer te verstoppen. Zelfs de monsters zijn zichtbaar monsters.
“Rondom MeToo heb ik vaak het systeem de schuld gegeven. ‘Daders gedragen zich zo, omdat de wereld ernaar ingericht is.’ Toen ik in het collectief zat, begon ik daaraan te twijfelen. Zijn er ook niet gewoon monsters die na een goed gesprek níét terugkomen op wat ze hebben gedaan? Eerlijk gezegd vind ik dat er in het debat in Nederland teveel ruimte voor vergeving is. We zeggen: richt je niet op de persoon, maar op het systeem. Ergens kan ik me daarin vinden en tegelijkertijd mis ik de woede.
Ik vind dat we beter ons best moeten doen om ons een wereld in te beelden zonder verkrachting. We zeggen al veel te snel: ‘Het zal natuurlijk nooit helemaal weg zijn.’ Maar door dat te zeggen, accepteer je het ook. Waarom zijn we niet stelliger?”
Ik moet denken aan het moment dat Mieke in het boek zegt: ‘Mag ik de man die mij verkrachtte als kind als een monster zien?’
“Ja. In zulke gevallen moet dat toch kunnen? Waarom zijn we niet razend?
En ook de hele backlash rondom #MeToo. Zoveel mensen die opnieuw de stilte ingedrukt zijn, omdat het teveel voor hen werd. Dat vind ik zo ontzettend kwalijk. Mensen zijn zich niet bewust hoe fucking heftig seksueel geweld is. En als je dan ook nog voor van alles en nog wat wordt uitgemaakt… Ik voelde me lamgeslagen nadat ik er veel stukken over geschreven had, omdat ik merkte: blijkbaar werkt dit helemaal niet.”
Als we de rekensom maken sinds 2017, is de uitkomst niet geweldig.
“Dat bevriezen bij seksueel geweld nu erkend wordt in de wet, voelt als een overwinning. Maar als je ziet dat zo’n proces tegen Harvey Weinstein nu weer half teruggedraaid wordt… Daar word ik moedeloos van.
Tegelijkertijd probeer ik me af te sluiten voor wat er nu gebeurt, uit zelfbescherming. En er is een andere oplossing: we hebben nu Onderland. En we gaan gewoon daar zitten. De wereld mag het zelf doen. Ik voel niet meer de verantwoordelijkheid om mijn stem in het debat te laten horen. Toen ik dat wel deed, kon ik ook niet anders. Maar het kostte me gewoon te veel.
Ik geloofde dat ik iets aan het debat kon toevoegen, dat ik wellicht iets kon veranderen, maar daar ben ik enigszins van terugkomen. Behalve op de manier zoals in deze roman, waarbij ik de volledige autonomie heb.”
Je kiest voor jezelf.
“Ja, en ik hou het heel zuiver. Toen ik me nog uitsprak, werd ik soms een bepaalde kant op geduwd. Dan werd steeds gezegd: ‘Het is goed als je dit aan je persoonlijke verleden koppelt.’ Maar het voelde best naar om dat er altijd weer bij te moeten halen. Alleen omdat het aanslaat. Ik had soms toch het idee dat het te veel de kant van sensatie op ging, en dat zat me niet lekker.”
Online seksueel geweld is nét zo erg als offline: 'Onderschat nooit waar een slachtoffer doorheen gaat'
In het boek loopt de hoofdpersoon door een ‘eufemisme-tuin’ waarin prachtige bloemen de meest vreselijke dingen roepen. ‘Och gut, nog een treurig vrouwmens dat een heksen jacht wil ontketenen’, schreeuwt een witte roos haar tegemoet. ‘Nog zo’n MeToo-gevalletje.’ Als de hoofdpersoon terugkaatst dat MeToo een beweging is, antwoord een tijgerlelie: ‘Ja, dat hebben we gemerkt. De ene na de andere briljante geest werd geMeToo’d.’
Het lijkt wel een wandeling door Twitter.
“De bloemen representeren de ergste stemmen die ik gehoord heb toen ik hierover schreef. Soms waren dat ook familie en vrienden die, waarschijnlijk onbedoeld, iets doms of ongevoeligs zeiden. Toch kan dat je enorm raken.”
Op een gegeven moment begonnen veel mensen grensoverschrijdend gedrag een ‘MeToo’tje’ te noemen. In het boek beschrijf je het als een manier om de stank uit het mortuarium te verdrijven.
“Ik was heel blij met MeToo toen het net kwam. Het gaf veel verlichting en ik dacht écht dat er dingen gingen veranderen. Totdat onze taal van ons werd afgepakt. Mensen begonnen een aanranding een MeToo’tje te noemen.
Als je daar iets van zei, was het van: ‘Maar we weten toch waar we het over hebben?’ En toch vind ik dat we precies moeten blijven in de woorden die we gebruiken. Een MeToo’tje klinkt als een aai over de rug die verkeerd geïnterpreteerd is – niet als een aanranding. Dat maakt het misschien makkelijker om erover te praten, maar dan drijf je ook weg van waar het over gaat.”
In het boek beschrijf je de ontkoppeling van hoofd en lijf: iets wat ook kan gebeuren op het moment dat je seksueel geweld meemaakt. Bij de hoofdpersoon lijken de twee nooit meer bij elkaar te zijn gekomen. Ze zegt: ‘Volledig aanwezig zijn in mijn lichaam zou een marteling zijn.’
“Zo voelde ik het zelf ook altijd. Je moet een soort cut maken, anders is het gewoon teveel. Dan ga je eraan ten onder. Het weer terug proberen te komen in je lichaam is een enorme struggle. Daar vecht ik zelf ook nog mee, je blijft toch gewond. En het is een wond die mensen die zoiets niet hebben meegemaakt niet zien. Terwijl het wel aandacht en zorg nodig heeft.”
Het personage Mieke stelt vragen bij het idee van ‘beter worden’. Als ze volledig herstelt, voelt dat ook als bewijs dat het allemaal wel meevalt.
“Al die therapie is immens vermoeiend. Ondertussen wordt dat wel verwacht van slachtoffers, soms decennialang. En de dader die denkt er niet meer aan en gaat gewoon verder. Of we horen er in ieder geval weinig over.
Voor het personage van Mieke is het heel intens om te zien dat de mensen die de meeste therapie nodig hebben – namelijk daders – vrijuit gaan. Ze zegt dat ze een soort wereld voor zich ziet waarin daders toekomstige slachtoffers een coupon geven waarmee ze EMDR kunnen doen. Zij kunnen vrolijk doorgaan, want het is toch allemaal opgelost met een paar lichtjes.
Natuurlijk is therapie belangrijk. Maar het is wel de omgekeerde wereld dat we het probleem niet aanpakken bij de wortel. En heel frustrerend, want zo verdwijnt het ook niet.”
‘Onderland’ van Alma Mathijsen is nu verkrijgbaar.
Heb jij seksueel geweld meegemaakt en wil je daarover praten? Centrum Seksueel Geweld biedt professionele hulp en is 24/7 bereikbaar via het telefoonnummer 0800 – 0188. Je kunt ook terecht bij Slachtofferhulp Nederland via 0900-0101.
Bo Hanna werd ontvoerd door zijn vader: 'Als kind dacht ik dat ik slecht was'
