We zien bij het woord sociopaat al snel een enge man met een lang strafblad voor ons, maar Patric Gagne – hoogopgeleid, succesvol en vrouw – laat in haar memoires Sociopaat zien dat het niet altijd de monsters zijn die je verwacht.
“Ik wilde veel van de dingen die ik deed niet per se doen. Soms wel, natuurlijk. Op andere momenten was het meer een klus die geklaard moest worden.”
Als kind stak de Amerikaanse Patric Gagne (48) een potlood in het hoofd van een leeftijdsgenoot. In haar studententijd stal ze auto’s van beschonken mannen en reed ze urenlang door nachtelijk Los Angeles voordat ze deze op hun plek terugzette. Ook als volwassene brak ze zonder enig schuldgevoel in bij huizen om erin rond te neuzen. Ze achtervolgde vreemden, gluurde door de ramen van bekenden. Nooit werd ze gepakt.
Naar schatting is één procent van de Nederlanders psychopaat. Wie aan deze groep mensen denkt, ziet waarschijnlijk een seriemoordenaar of gewetenloze bankier voor zich. Gagne is knap, charmant, vriendelijk – iemand met wie je gemakkelijk in gesprek raakt en blijft. Ze is getrouwd en moeder van twee kinderen, promoveerde in de psychologie en was therapeut: het type dat in haar woonwijk in Californië bekendstaat als een goede gastvrouw en vriendin. Niets doet vermoeden dat ze een sociopaat is.
Toen ik sociopathie opzocht, kwam ik veel verschillende definities tegen. Hoe zou je het zelf uitleggen?
“Het woord sociopaat wordt in de psychologie niet meer gebruikt, ik word tegenwoordig een secundaire psychopaat genoemd. Ik gebruik de term in mijn boek wel, omdat dat de diagnose is die ik jaren geleden heb gekregen. De primaire psychopaat past het beste in het seriemoordenaar-stereotype dat de meeste mensen kennen. Door hersenafwijkingen maken zij geen normale emotionele ontwikkeling door en missen ze sociale, aangeleerde emoties. Ze hebben daardoor niet of nauwelijks empathie of een geweten.
Bij de secundaire psychopaat speelt de omgeving de beslissende rol. Allemaal kennen we kinderen die schaamteloos liegen. Die aanleg maakt hen vatbaar voor secundaire psychopathie. Dat wil niet zeggen dat al dat soort kinderen die kant op gaan, maar als hun omgeving het gedrag niet afremt, is de kans groter. Ook ik loog als kind de boel al bij elkaar om mijn ‘anders zijn’ te verbergen. En omdat ik er destijds nooit professionele hulp voor gehad heb, werd het een levensstijl.”
Je schrijft dat jouw extreme gedrag werd veroorzaakt door een gebrek aan gevoel en inlevingsvermogen.
“Dat klopt. Primaire emoties zoals blijdschap, verdriet, boosheid: iedereen heeft ze. Ik ook. Bij een sociopaat ontbreken de sociale emoties zoals empathie, compassie, schaamte en schuldgevoel. Deze zijn aangeleerd, meestal doordat we anderen nadoen.
Bij de meeste kinderen gaat dit vanzelf. Als mijn moeder zei dat we geen snoep van een ander meisje mochten pikken omdat ze dan verdrietig werd, begreep mijn zusje dat meteen. Terwijl ik dacht: misschien wordt ze dat wel niet, of merkt ze het niet eens. Nooit had ik last van een schuldgevoel of schaamte. Ik realiseerde me al snel dat ik anders reageerde dan anderen, en dat ik dat maar beter niet hardop kon zeggen.”
Nadat Gagne als zesjarige een leeftijdsgenoot met een potlood steekt, beseft ze dat niets haar zo’n lekker gevoel geeft als geweld. Toch stelt ze dan meteen regels voor zichzelf op, waarvan de belangrijkste is: nooit anderen pijn doen. “Ik had geluk dat het verlangen naar geweld nooit mijn drijfveer was. Het was dwangmatig gedrag: een reactie op mijn gebrek aan gevoel. Daarnaast heb ik altijd geweten dat ik onderdeel wilde zijn van de samenleving en dat het veel voordelen had om me aan de regels te houden.”
Hanna Verboom doorbreekt taboe op psychische variaties: 'Het is normaal om niet normaal te zijn'
Als volwassene breek je nog wel bij mensen in en rij je in auto’s van anderen. Inmiddels doe je dat allemaal niet meer. Hoe ben je ermee gestopt?
“Om dat te begrijpen, moet je weten waar het gedrag vandaan komt. Sociopathie gaat over een gebrek aan gevoel. Voor mij in ieder geval. Ik wilde veel van de dingen die ik deed niet per se doen. Soms wel, natuurlijk. Op andere momenten was het meer een klus die geklaard moest worden. Ik voelde dan heel veel spanning in mijn lijf en mijn hoofd, en wist dat die druk alleen weg zou gaan als ik iets slechts zou doen. Ik wilde daar heel graag mee stoppen en ging daarom uit eigen belang terug naar de universiteit. Om te promoveren, maar vooral om meer over mezelf en sociopathisch gedrag te leren.
Toen ik beter begreep hoe ik in elkaar zat, werd het makkelijker om mijn gedrag aan te passen. Ook voelde ik me daardoor normaler. Ik was niet gek. Oké, dat ben ik wel maar niet héél gek. Er is een hele groep mensen die op dezelfde manier worstelt als ik.”
Heb je nieuwe manieren gevonden om jezelf in toom te houden?
“Nadat ik met mijn extreme gedrag gestopt was, zocht ik eerst nog wel excuses om me toch een beetje te kunnen misdragen. Zo zat ik een keer achter een auto waarvan de bestuurder een zak afval uit het raam gooide. Ik werd zo boos dat ik hem volgde. Toen hij een supermarkt in ging, pakte ik het vuilnis dat hij uit de auto had gegooid en dumpte het door het schuifdak. Natuurlijk is het niet goed, maar afval uit je auto gooien is dat ook niet.”
Je maakt er bijna een Robin Hood-verhaal van.
“Luister, ik wil mezelf absoluut niet als held afschilderen. Ik zou het eerder een vorm van ‘zachte eigenrichting’ noemen. Tot ik er volledig mee stopte. Min of meer.”
Wat bedoel je met min of meer?
“Als iemand in de supermarkt tegen een kassière schreeuwt, haal ik iets uit hun karretje dat ze waarschijnlijk echt nodig hebben. Als ze vervolgens thuiskomen, is het er niet. Dat is niet héél slecht.”
Je maakt dus wel je eigen onderscheid tussen goed en kwaad.
“Ik heb het verschil tussen goed en kwaad altijd begrepen, dat is nooit een probleem geweest. Maar als mijn man iets zou stelen, zou hij zich schamen en schuldig voelen. Ik niet. Over de consequenties dacht ik wel na, maar het kon me niet schelen. Ja, ik wist dat ik niet naar de gevangenis wilde. Maar dat was rationeel, niet emotioneel.”
Het was zelfbehoud.
“Ja.”
Je kunt je moeilijk inleven in anderen. Tegelijkertijd zeg je wel liefde te voelen, onder andere voor je man. Wat is het verschil tussen empathie en liefde?
“Ik zie wat ik heb als een emotionele leerstoornis. Het is niet dat ik geen liefde of empathie kan voelen, maar het gaat niet vanzelf. Voor mij begint liefde vaak met intellectuele verbondenheid. Met de tijd kan dat – net zoals bij de meeste mensen – overgaan in gevoelens.
Hetzelfde geldt voor empathie: hoe moet je je als kind leren inleven in anderen als je jezelf in niemand herkent? Bij mij veranderde dat toen ik als student meer over sociopaten leerde. Ik dacht: wie is er voor deze mensen, wie helpt hen? Ik besefte dat dat is wat mensen empathie noemen. En als ik mij in andere sociopaten kon inleven, kon ik dat wellicht ook uitbreiden naar mensen die niet op mij leken. Toen ik op de universiteit ook over andere persoonlijkheidstypes en stoornissen leerde, realiseerde ik me hoeveel we als mensen op elkaar lijken. Iedereen heeft een zekere duisternis in zich.”
Malou Holshuijsen over alleen zijn: 'Ik vind het fijn om tegen eenzaamheid aan te schuren'
Wanneer je mensen over je diagnose vertelt, reageren ze vaak opmerkelijk enthousiast. Ze voelen zich tot je aangetrokken.
“Het eerste waar mensen over willen praten, is de duisternis die in henzelf zit. Ze durven dat aan mij te vertellen omdat ze weten dat ik hen niet zal veroordelen.
Nogmaals, ik wil psychopathie niet romantiseren. Het is een mentale stoornis met gedrag dat extreem gevaarlijk kan zijn. Wel wil ik mensen laten zien dat er meerdere soorten psychopaten zijn, en dat behandeling mogelijk is. Ik krijg brieven van mensen die zeggen dat ze na het lezen van mijn boek eindelijk eerlijk zijn geweest tegen hun familie en dat ze zich voor het eerst in hun leven gehoord voelen. Ik zou willen dat zij net als mensen met depressie of autisme hun verhalen durven te vertellen. Mijn memoires zouden niet de enige moeten zijn die in de boekhandel liggen. Dat is nu wel zo.”
Toen ik het boek las, viel me op hoe eenzaam het is om deze stoornis te hebben.
“Eenzaamheid is niet iets wat je bij een sociopaat verwacht, maar het is wel zo. Je moet altijd een masker dragen en doen alsof je zoals iedereen bent terwijl dat niet zo is. Ik herinner me gedachten, zelfs toen ik al wat ouder was, zoals: ‘Laat me alsjeblieft gepakt worden.’ In de gevangenis zou ik geen slechte dingen meer kunnen doen, en misschien eindelijk mensen zoals ik ontmoeten met wie ik zou kunnen praten.
Als ik over schietpartijen op scholen en geweld las, vroeg ik me soms af: is deze persoon zoals ik? Dacht hij of zij ook: ik kan dit niet meer aan? Ik heb in het verleden ook die drang tot geweld gevoeld, maar ik heb het geluk gehad dat het nooit zo ver is gekomen. Dat ik diploma’s en een gezin heb. Dat ik nog steeds in therapie ben en dat ik mensen om me heen heb die voor mij zorgen. De meesten mensen zoals ik hebben dat geluk niet.”
Roos Schlikker over haar bipolaire moeder: 'Er zit veel eenzaamheid bij iedereen die niet helemaal op het lijntje loopt'
Je bent jarenlang therapeut geweest. Hoe is het om als sociopaat dat soort werk te doen?
“In eerst instantie vond ik het een belachelijk idee: hoe zou iemand als ik een goede therapeut kunnen zijn? Ik dacht – en dit klinkt verschrikkelijk – dat ik om mensen moest geven. Uiteindelijk deed ik dat ook, maar als therapeut moet je juist geen emotie tonen. Je moet een ander helpen om zijn of haar emoties in kaart te brengen. Al snel merkte ik dat ik er goed in was en dat ik het leuk vond. En wel om dezelfde redenen dat ik bij al die mensen ingebroken heb. Als ik terugkijk, denk ik dat ik ook toen op zoek was naar een connectie. Ik wilde ergens zijn waar ik niet mocht zijn en ergens is therapie hetzelfde. Je dwaalt rond in iemands brein en hebt toegang tot alle geheimen en rauwe emoties.
Ik genoot ontzettend van de connectie met mijn patiënten, ook omdat het eenzijdig was. Ze verwachten geen emoties van mij: het enige wat ze willen is een veilige plek om hun problemen te dumpen. Ik wilde eigenlijk in de gevangenis gaan werken, maar ik ben als therapeut gestopt toen mijn man en ik meer kinderen wilden.”
Je beschrijft in het boek dat het ‘moederinstinct’ ook niet vanzelf kwam. Werd je daar nerveus van, of wacht… Je wordt natuurlijk niet nerveus.
“Nee, ik werd boos. Ergens hoopte ik dat de geboorte van mijn zoon wel meteen iets in me zou losmaken. Toen dat niet zo was, was ik boos dat ik had durven hopen. Bij mij was sociopathie de oorzaak, maar het is vergelijkbaar met een postnatale depressie in de zin dat je niet aan de verwachtingen kunt voldoen. Veel vrouwen denken dat ze na de geboorte overspoeld zullen worden door liefde. Als dat niet gebeurt, is er wat mis met je.
Zodra de storm ging liggen en ik alleen was met mijn baby, besloot ik dat ik me – net zoals altijd – niet anders zou voordoen dan ik ben. Ik ben nu eenmaal niet zoals andere moeders en daar moet ik het mee doen. Sterker nog, het heeft ook voordelen.
Als mijn zoon overstuur thuiskomt met een onvoldoende, is de eerste reactie van mijn man: ‘Hoe heeft dit kunnen gebeuren?’ Terwijl ik hem gewoon overstuur laat zijn en eerst laat verwerken wat hij voelt. Ik denk dat we daarom een goede match zijn. Ik kan de moeilijke gesprekken voeren waar mijn man zich ongemakkelijk bij voelt. Zoals over seks, straks in de tienerjaren. Mijn kinderen weten dat zij met alles bij me terecht kunnen en dat ik mijn eigen emoties erbuiten laat.”
Hoe belangrijk is het gezinsleven om je op het rechte pad te houden?
“Routine helpt. Te veel en te lang alleen zijn kon in het verleden tot problemen leiden. Ik geloof niet dat dat nu nog voor mij geldt, maar ik wil het ook niet testen.
Inmiddels gaat het minder over alleen zijn en meer over routine en omringd zijn door mensen die weten wie ik ben. Ik hoef geen masker meer op te zetten, wat me uiteindelijk écht uitputte. Dankzij mijn gezin hoef ik me nooit meer zo te voelen, ik word geaccepteerd.”
‘Sociopaat: een memoir’ van Patric Gagne is nu verkrijgbaar.
Marleen weet sinds kort dat ze borderline heeft: 'Ik vind mezelf drie keer niks'
