Na het overlijden van haar moeder ontdekt Sheila Sitalsing, journalist en columnist voor de Volkskrant, dat haar grootouders tijdens de Tweede Wereldoorlog aan de kant van de bezetter stonden. ‘De helft van het verhaal dat ik al die jaren had gehoord, bleek niet te kloppen.’
Ze blijft achter met talloze vragen over haar familiegeschiedenis. En hoe ver reiken verantwoordelijkheid en schaamte eigenlijk de toekomst in?
Op haar sterfbed pakt Sitalsings moeder haar laptop erbij. Ze gaat op de rand van het bed zitten en tikt met moeite een Word-document dat uitgeprint slechts uit enkele A4’tjes zal bestaan. Een aantal keer vraagt ze haar dochter, zonder al te veel urgentie, of ze het al heeft gelezen. Haar antwoord is steeds nee. Sitalsing is druk met alles wat moet gebeuren als de dood dichtbij is: zorgen, opruimen, mensen ontvangen. Pas enkele dagen nadat haar moeder is overleden, kruipt ze achter de laptop.
Wat ze vindt, is een feitenrelaas waarin veel bekends voorbijkomt. Haar moeder vertelde graag over vroeger: over hoe ze werd geboren bij een suikerfabriek op Java, en hoe hun familie in de voormalig kolonie van Nederlands-Indië rijkdom vergaard had. Maar dan verandert het verhaal. Haar moeder begint over de thuiskomst in Den Haag, en hoe Sitalsings grootvader moeilijk kon aarden. De rijkdom was verdampt en een nieuw ondernemersplan mislukt. ‘Berooid en beter gewend: het is een linke combinatie’, concludeert Sitalsing in haar boek Waar ik me voor schaam.
Uit de brief, later aangevuld met onderzoek in het archief en gesprekken met experts op het gebied van de oorlog, komt een donker familieverleden naar boven. Sitalsing ontdekt dat haar ‘opa Sjarrel vanaf 1935 actief lid was van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) en al voor de oorlog penningmeester en adjudant van de districtsleider van Zuid-Holland was.’ Een hoge positie, leert ze. Hij bleef tot het eind, en werd na de bevrijding veroordeeld tot vijf jaar detentie. ‘Hij was altijd een groot Jodenhater geweest, ik weet niet waarom’, schreef haar moeder in die laatste A4’tjes.
Ook haar oma was lid van de NSB. Voor de omslag van haar boek kiest Sitalsing een foto van haar moeder als lid van de Nationale Jeugdstorm, een jongerenbeweging die opgericht werd naar het voorbeeld van de Hitlerjugend. Ze moesten er marcheren, sporten en liedjes zingen. “Nadat haar ouders waren gescheiden, hoefde ze niet meer te gaan”, vertelt Sitalsing. “Dat vond ze fijn, want ze vond het er niet leuk. Meer weet ik niet.”
Marike en Stéphanie ontdekten dat hun vader bij de SS zat: 'Je denkt toch: ben ik ook zo?'
In Waar ik me voor schaam beschrijft Sitalsing haar zoektocht naar antwoorden en de fragiele maar scherpe grens tussen goed en fout. In hoeverre draag je als nazaat nog verantwoordelijkheid, en wat moet je met de schaamte? Welke lessen kunnen we uit deze geschiedenis trekken?
Ze trekt indringende parallellen tussen de jaren 30 en het hier en nu, en maakt de aantrekkingskracht van het totalitarisme invoelbaar. Bijzonder actueel in een tijd dat autocratische leiders wereldwijd weer in trek zijn en zoals vanouds wordt gewezen naar ‘de ander’. Ook komen de dossiers van mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog verdacht werden van collaboratie de komende jaren online te staan. Verhalen die veel families levenslang verzwegen hebben, worden dan voor het eerst openbaar.
Als kind stelde je al veel vragen over de oorlog. Wat wilde je weten?
“Op de basisschool vond ik het vooral spannend, de oorlog leek toen een soort jongensboek. Ik ben vragen blijven stellen, en mijn moeder had altijd een mooi afgerond verhaal over hoe het was. Toen ik al als journalist werkte, heb ik gezegd: ‘Ik ga je interviewen en de familieverhalen opschrijven.’
Ze vertelde me dan uitgebreid over de oorlog en de terugkeer naar Nederland in 1935, maar nooit over dit. Daar praatte ze blijkbaar gewoon omheen.”
Ik kan me voorstellen dat dat achteraf heel gek is. Hoe heeft zij daar gezeten?
“Dat ben ik me natuurlijk wel gaan afvragen. Zou ze bang geweest zijn om zich te verspreken, of was ze zo getraind dat ze er niet eens meer over nadacht? Dat weet ik niet. Veel antwoorden zal ik nooit krijgen en dat blijf ik heel jammer vinden. Ik had er zo graag met haar over willen praten.”
Ze heeft nog een aantal keer gevraagd of je haar document al gelezen had. Denk je dat ze nog op een bepaalde reactie hoopte?
“Ik denk het wel. Maar het waren nonchalante opmerkingen, tussen neus en lippen door, van: ‘Je moet het maar lezen, misschien kun je er nog wat mee.’ Ik had dus niet bepaald het idee dat er een groot document op me lag te wachten. Eén of twee dagen na haar overlijden ging ik opruimen en toen heb ik het gelezen. Toen dacht ik wel: kut. Dit had ik eerder moeten doen.”
Schrok je?
“Ja, ik schrok wel. Hoe kon ik dit nu niet weten? Ik begreep niet waarom ze het niet verteld had. Kennelijk was het een geheim, maar hield dat in dat ook ik het niemand mocht vertellen? Het is gek welke gedachten er in je opkomen. Ook was ik gewoon verbaasd. Wát staat hier? Had ik het wel goed gelezen?
De helft van het verhaal dat ik al die jaren had gehoord, bleek niet te kloppen. Dat voelt gek en zwaar. Verder vond ik het vooral zielig voor haar. Ze was tien toen de oorlog begon. Dat ze daar nooit met iemand over heeft kunnen praten, dat ze het zó verborgen heeft moeten houden. Mijn vader, met wie ze 55 jaar getrouwd was, wist het ook niet. Dat vind ik zo verdrietig. Blijkbaar moest ze het aan het einde toch nog kwijt.”
Janna (76) ontdekte door een erfenis dat haar ouders voor de Duitsers werkten tijdens de Tweede Wereldoorlog
Sitalsings moeder overleed op Curaçao en werd daar ook begraven. Terug in Nederland vertelt ze het nieuws over haar grootvader vrijwel direct aan haar eigen puberdochters. Ze reageren totaal anders dan zijzelf. “Ik zat nog heel erg van, oh my god, dit is heel erg. Maar zij vonden het bijna een grap en moesten er vooral om lachen. Je ziet dan toch dat ze alweer een generatie verder zijn. Ook zijn ze van gemengde afkomst, ze hebben een zwarte vader. Voor hen is het heel ver weg: ze identificeren zich er helemaal niet mee.”
Je hebt even getwijfeld of je dit wel op je werk kon vertellen.
“In het begin wel. Ik dacht toch: als dit uitkomt, krijg ik er misschien wel gedoe mee. Of: misschien is het nu raar dat ik allemaal belerende stukjes schrijf, terwijl ik een dubieuze familiegeschiedenis heb. Inmiddels ben ik daar helemaal van genezen. Wel heb ik voor mijn onderzoek met veel mensen gesproken met een vergelijkbaar verleden die met hetzelfde zaten. Is het iets wat op je afstraalt? Kun je erover praten in je professionele omgeving?
In de jaren na de oorlog werd je er zeker op aangekeken, en was het een reële angst. Een kind van een NSB’er deugde niet. Zelfs psychiaters zeiden dat het kwaad met de moedermelk was ingegeven. Deze NSB-kinderen zijn enkele jaren geleden ook nog opgekomen voor kinderen van IS-strijders. Ook over hen werd gezegd: die kinderen zijn verpest voor het leven, dat wordt nooit meer wat. Er werden talloze debatten gevoerd over de vraag of we ze wel naar Nederland moesten halen. Terwijl nu uit allerlei onderzoeken blijkt dat het juist wél goed met ze komt, en dat ze opgroeien tot heel normale kinderen.
Blijkbaar zit dat idee van ‘de appel valt niet ver van de boom’ dus toch behoorlijk diep. Wat ik interessant vond, is een enquête van ARQ, het Nationaal Centrum voor Psychotrauma. Een op de vijf Nederlanders, een kleine minderheid dus, voelt zich anno 2024 ‘niet prettig’ bij het idee dat iemand die een publieke functie vervult afstamt van een NSB’er. En dat tachtig jaar na de oorlog. Waarschijnlijk is dit een uitstervend sentiment van de oudere generatie, maar toch vind ik het fascinerend dat er ook naar deze groep nog een soort wantrouwen is.”
Wat als je familie fout was in de Tweede Wereldoorlog? Stephanie Biesheuvel breekt het zwijgen
Uit de dozen in het Nationaal Archief volgt nooit een compleet verhaal. Een strafdossier biedt hoogstens een geraamte waarin de meeste vragen onbeantwoord blijven. “Je ziet alleen wat op papier bewaard is gebleven”, zegt Sitalsing daarover. Om het geheel wat meer in te kunnen kleuren en duiden, bekijkt ze de dossiers van mensen uit haar grootvaders netwerk en gaat ze in gesprek met historici en andere nazaten. Tijdens haar onderzoek merkt Sitalsing al snel hoe menselijk (en wellicht onvermijdelijk) het is om stiekem te hopen dat het allemaal wel meevalt met die foute geschiedenis.
Dat doet het in haar geval niet. Naast penningmeester was haar grootvader ook plaatsvervanger van de districtsleider van Zuid-Holland, weet een NSB-deskundige haar te vertellen. “Hij had een positie waarin hij wist hoe de bezetting eruitzag, en dat er mensen op treinen werden gezet. Je hebt mensen die lid waren met de hoop er wat beter van te worden maar verder niet echt veel kwaad hebben gedaan. Dat kun je van mijn opa niet zeggen.”
Hoe vond je het om dat te horen?
“Ik vond het heel erg. Ook ben ik me gaan realiseren hoe makkelijk het is om mee te doen met zo’n systeem. Mijn opa kon zeggen: ‘Ik heb alleen achter een bureautje gezeten. Ik zat niet in een knokploeg, ik heb geen mensen uit hun huizen gehaald.’ Ondertussen zat hij wel de administratie te doen, van: ‘Die kunnen jullie wel oppakken of dat is een verrader.’ Dan heb je geen schone handen. Het bezettings- en vernietigingsapparaat loopt door omdat jij dat werk doet.
Hetzelfde gold voor mijn oma. Zij werkte na de scheiding van mijn opa voor een Duitse trustmaatschappij. Ik ben dat bij elkaar gaan puzzelen, en wat blijkt is dat dit kantoor de administratie bijhield van onteigend Joods bezit en het geld overboekte naar het Derde Rijk. Dat was een van de manieren waarop er geld werd verdiend aan de Jodenvervolging: alles ging keurig via notariële aktes, contracten en betalingen. De mensen die daar werkten, inclusief mijn oma, zullen zeggen: ‘Ik deed gewoon mijn werk.’ Maar alleen als we allemaal ‘gewoon’ ons werk doen, kan het systeem functioneren.”
Je merkt dat mensen dit soort verhalen vaak proberen te nuanceren of bagatelliseren. Zelf had je die neiging in het begin ook.
“Ergens dacht ik toch: het is wel mijn opa. Ik heb weinig herinneringen aan hem omdat hij is overleden toen ik zeven was. Maar de paar die ik heb, zijn leuk. Hij was avontuurlijk, open en grappig. Hij had veel in het buitenland gewoond, een huis vol spullen van over de hele wereld. Het was naar om te horen dat hij in dat verschrikkelijke systeem heeft gewerkt. Dat doet iets met je herinneringen, met het beeld dat ik van hem had en in het begin ook van mijn moeder. Je hoopt dat dan toch dat hij spijt had gehad of niet helemaal bovenaan de pikorde stond.
Tegelijkertijd moet je ergens wel een lijn trekken tussen opportunistisch meehobbelen en willens en wetens meedoen. En dat dan ook nog eens de hele oorlog volhouden. Er zijn ook mensen die halverwege spijt kregen en hun uniform uittrokken. Dat heeft hij allemaal niet gedaan.”
Je leert dat familie en de mythes die daarbij horen, of ze nu kloppen of niet, ons houvast geven. Je voelt zelf ineens ook hoe belangrijk dat is.
“Als je voorvader een crimineel was, zegt dat toch iets over jou. Rationeel gezien klopt dat natuurlijk niet, maar toch is het zo. Omgekeerd zie je het ook. We vinden het heel tof om af te stammen van een historische held, en daar scheppen we graag over op. De familienaam is dan ineens heel belangrijk.
Ik heb me ook wel afgevraagd wat ik had gedaan als ik had ontdekt dat mijn opa een enorme verzetsheld was geweest die een heel kindertehuis aan kinderen had gered. Dan was ik er waarschijnlijk niet over opgehouden en had ik lopen leuren om een standbeeld van hem te laten oprichten. Terwijl ook dat niets met mij te maken heeft. Het is interessant hoe dat werkt.”
Elly (99) overleefde acht kampen in de Tweede Wereldoorlog: 'Ik haat niet'
Na al haar ontdekkingen stelt Sitalsing een (lange) lijst samen van dingen waar ze zich voor schaamt. Hoewel ze toegeeft dat er ergere dingen op de lijst staan – zoals het opportunisme van opa Sjarrel – vindt ze het uiteindelijk het ergst dat haar moeder haar niet in vertrouwen heeft genomen. Dankzij een gesprek met een psycholoog gespecialiseerd in oorlogstrauma, weet ze best dat haar moeders zwijgen niets met haar te maken heeft. En toch.
“Als ik alles afpel, vond ik dat het ingewikkeldst. Ik had een goede band met mijn moeder – ze was zo lief – en ik heb zó vaak naar de oorlog naar gevraagd. Waarom kon ze dat nou niet vertellen? Ik vind dat heel verdrietig. Ik heb wel getwijfeld of onze relatie eigenlijk wel zo goed was als ik dacht. Inmiddels weet ik dat het niet aan mij ligt, maar toch blijft het moeilijk.”
Het zwijgen duurt voor veel nazaten een leven lang. Het openen van de archieven boezemt dan ook angst in. Eigenlijk hadden de dossiers op 1 januari al online moeten staan, maar wegens privacyoverwegingen staat dat toch weer in de wacht. “Vooral bij de oudere generatie heerste er totale paniek, want ‘dan weet iedereen het straks.’ Ik denk dan: wat maakt het nog uit? Het is táchtig jaar geleden. En wie gaat het überhaupt lezen?
Ik geloof dat we het gesprek moeten openbreken, alles op tafel moeten gooien. Als we er niet langer besmuikt over doen, zal iedereen echt wel gaan beseffen dat de collaboratie heel lang geleden was. Dat verleden besmet de familienaam niet meer: het is niet jouw schuld, of die van je kinderen. Die kwaadaardigheid is echt niet overdraagbaar.”
Er waait weer een populistische wind en ‘de ander’ wordt ook weer veelvuldig als zondebok aangewezen. Je trekt in het boek vergelijkingen tussen de jaren 30 en nu. Wat moeten we met al die parallellen?
“Ik denk toch leren van de geschiedenis, en dat kan onder andere door die archieven online te zetten. Als iedereen die erin genoemd wordt dood is, moet dat gewoon gebeuren. Nazaten van foute Nederlanders hebben nu meestal veel meer toegang tot informatie dan onderzoekers én de nabestaanden van slachtoffers. Wij kunnen die strafdossiers in en weten naar wie we moeten vragen. Wellicht heb ook ik voor een ander wel cruciale informatie in handen.
We hebben een verantwoordelijkheid deze geschiedenis door te geven. Gelukkig zijn er veel nazaten die scholen afgaan, lezingen geven of rondleidingen geven in Kamp Westerbork of Amersfoort om te waarschuwen hoe makkelijk het is om de verkeerde keuzes te maken.
Als ik mijn onderzoek teruglees, zie ik elke keer het gemak waarmee achteraf gezegd wordt: ‘Ik heb niks gedaan.’ Ik kom dan toch weer terug op wat ik eerder zei: iedereen heeft een verantwoordelijkheid en een keuze. Een kleine beslissing kan enorme consequenties hebben. Niet per se voor jezelf, maar wel voor anderen en het grotere geheel. Daarom is het zo belangrijk om deze verhalen te blijven vertellen. We kunnen er zoveel van leren.”
Als columnist schrijf je hier al veel over. Komt de boodschap aan?
“Dat is een gewetensvraag. Natuurlijk komt het niet overal aan, maar op veel plekken wel. Ik merk dat steeds meer mensen zich afvragen wat ze met deze tijd aan moeten. Daardoor zie je dat je echt niet de enige bent die zich zorgen maakt, dat je niet gek bent. Dat geeft houvast. Vervolgens moeten we elkaar alleen wel bij de les houden.”
‘Waar ik me voor schaam’ van Sheila Sitalsing bestel je hier.
LINDA. ontvangt een commissie wanneer je iets aanschaft via een affiliatelink op onze site.
Elly (99) overleefde acht kampen in de Tweede Wereldoorlog: 'Ik haat niet'
