Bijna vijf maanden geleden mochten Nederlanders hun stem uitbrengen bij de Tweede Kamerverkiezingen. inmiddels staat ook de formatie tijdens het reces in vakantiemodus, en lijkt een nieuw kabinet ver weg.
Hoe is deze impasse ook alweer tot stand gekomen? LINDA.nl blikt terug op de 147 – soms zeer lange – dagen van een gecompliceerde formatie.
Tijdens de verkiezingen op 17 maart komt de VVD met 34 zetels voor de vierde keer op rij als winnaar uit de stembus. De liberalen van D66 slepen 24 zetels binnen. Het CDA (van 19 naar 15 zetels) en GroenLinks (van 14 naar 8 zetels) lijden ondertussen pijnlijke verliezen. Ook de PvdA weet niet te herstellen van de nederlaag van 2017, en blijft staan op negen zetels. Deze partijen twijfelen publiekelijk of een regeringsdeelname op zijn plaats is.
Wat een prachtige avond. Jullie steun aan onze idealen en ideeën is overweldigend. Mijn dank is groot.
Ik feliciteer uiteraard ook de andere winnaars van vanavond. Nu aan de slag, de toekomst wacht niet.
Foto: Martijn Beekman pic.twitter.com/UfXQ3SdYT1
— Sigrid Kaag (@SigridKaag) March 17, 2021
Over één ding is iedereen het wel eens: vanwege de coronacrisis moet de formatie niet te lang duren. De volgende dag worden twee verkenners van D66 en VVD aangesteld. Normaliter komt er één verkenner uit de grootste partij, maar vanwege de zege van D66 wordt er een tweede aangesteld. Demissionair D66-minister Kajsa Ollongren en Annemarie Jorritsma, voorzitter van de Eerste Kamerfractie van de VVD, moeten de klus klaren.
Lees ookKabinet Rutte III treedt af door toeslagenaffaire: 'Hele systeem heeft gefaald'
Maar als Ollongren op 25 maart positief test op corona, worden de oriënterende formatiegesprekken geannuleerd. En als ze zich vervolgens op het Binnenhof richting haar auto haast, zijn haar aantekeningen voor de formatiegesprekken met D66-leider Sigrid Kaag en VVD-leider Rutte per ongeluk te zien. Een ANP-fotograaf legt vast dat hierin onder meer wordt gesproken over een ‘functie elders’ voor CDA’er Pieter Omtzigt.
Ook staat erin dat de ‘linkse partijen elkaar niet echt vasthouden’ en dat een meerderheid in de Eerste Kamer voor geen enkele partij ‘echt een must’ is. Kamerleden en partijleiders reageren geschokt. CDA-leider Hoekstra vindt ‘het inkijkje’ bizar. ‘Onderwerpen die geen van allen met mij zijn besproken en waar zij ook niet over gaat’, schrijft hij op Twitter. Enkele uren later leggen Ollongren en Jorritsma hun functie neer. Zij vinden dat zij hun werk “niet meer onbevangen en onbevooroordeeld kunnen voortzetten”.
Bizar, dit inkijkje in de aantekeningen van verkenner Ollongren. Onderwerpen die geen van allen met mij zijn besproken en waar zij ook niet over gaat. #CDA
— Wopke Hoekstra (@WBHoekstra) March 25, 2021
Demissionair ministers Tamara van Ark (VVD) en Wouter Koolmees (D66) worden diezelfde dag aangesteld als de nieuwe verkenners. Maar is de ‘functie elders’ opgeschreven door een ambtenaar of komt deze van een partijleider? Rutte zegt dat hij én Kaag het niet over de CDA’er hebben gehad tijdens de gesprekken. En aangezien de verkenners zijn vervangen, is voor Rutte de zaak afgedaan. “Niemand gaat hier uitleg over geven.”
Maar dat debat over de rommelige verkenning komt er toch en de aantekeningen worden vrijgegeven. Hieruit blijkt dat Rutte achter de opmerking over Omtzigt zat. “Ik heb niet gelogen”, zegt hij tijdens dit gespannen debat. “Ik heb me dat achteraf verkeerd herinnerd en betreur dat ten zeerste.” Hij krijgt een motie van afkeuring van alle partijen, behalve van zijn eigen VVD. In het weekend laat de ChristenUnie weten niet meer met Rutte te willen regeren. Inmiddels zijn ze daar weer van teruggekomen.
De Tweede Kamer heeft tijdens dat urenlange debat besloten dat het vertrouwen hersteld moet worden door een ‘gezaghebbende, onafhankelijke informateur met een grotere afstand tot de actuele politiek en de partijen’. Dit wordt PvdA’er Herman Tjeenk Willink, die sinds 2012 niet meer actief is in de politiek, maar wel veel ervaring heeft als informateur.
Op 30 april concludeert Tjeenk Willink dat de inhoudelijke formatie kan beginnen. Ondanks ‘ongemak’ is er genoeg vertrouwen tussen de partijen dat ze de bestuurscultuur kunnen veranderen, schrijft hij in zijn eindverslag. Ook sluiten de meeste partijen regeren met Rutte op voorhand niet uit.
Tjeenk Willink zegt dat de Kamer een informateur moet aanwijzen die op afstand van de actuele politiek staat. En er moet een regeerakkoord op hoofdlijnen komen, zodat de Kamer meer ruimte krijgt om de uitvoering van de plannen te controleren.
Op 12 mei breekt het tijdperk van informateur Mariëtte Hamer – weer een PvdA’er – aan. De Kamer vraagt de voorzitter van de Sociaal-Economische Raad eerst met de verschillende partijen tot voorstellen voor een nationaal herstelplan voor de coronacrisis te komen. Pas daarna moet Hamer kijken welke partijen met elkaar een nieuwe regeringscoalitie kunnen vormen.
Eerst maakt Hamer een positieve indruk, maar in de weken die daarop volgen, wordt duidelijk dat de formatie moeizaam verloopt. VVD en D66 willen beide met het CDA regeren, maar worden het niet eens over de rest van de coalitie. PvdA en GroenLinks willen alleen samen meedoen en D66 ziet dat plan wel zitten. Maar VVD en CDA willen niet met twee linkse partijen regeren. Zij voelen meer voor een coalitie met de ChristenUnie, wat D66 weer niet wil.
Lees ookMeerderheid Nederland niet eens met aanblijven Rutte
Hamer haalt de deadline van 6 juni niet. Inhoudelijk is de formatie volgens de informateur klaar, maar het lijkt onmogelijk een groep partijen bij elkaar te krijgen die samen verder wil. En dat blijft onveranderd. Na het vertrek van Omtzigt en andere strubbelingen binnen de partij, lijkt het daarnaast onduidelijk of het CDA stabiel genoeg is voor regeringsdeelname.
Toch concludeert Hamer eind juni dat VVD, D66, CDA, PvdA, GroenLinks en de ChristenUnie door zouden kunnen in het proces. Uiteindelijk geeft ze Rutte en Kaag in haar eindverslag de opdracht om samen een concept regeerakkoord te schrijven om de impasse te doorbreken. De hoop is dat andere partijleiders door dat document gemotiveerd raken om toch te komen onderhandelen over regeringsdeelname.
Vanwege alle onderlinge strubbelingen vindt de informateur ook dat iedereen een paar weken formatie-vakantie moet nemen. Met een frisse neus gaat het proces mogelijk soepeler, lijkt ze te denken. Half augustus gaat het proces pas weer officieel verder. Volgens De Telegraaf verwachten betrokkenen op zijn vroegst pas volgende week weer fysieke formatiegesprekken.
Hoewel Hamer nog op vakantie is, zou er op dit moment wel informeel (telefonisch) contact zijn tussen de informateur, Kaag en Rutte. Over het concept regeerakkoord is weinig bekend, behalve dat er volgens Kaag aan ‘handvatten’ voor dat document wordt gewerkt. Die gesprekken met de VVD verlopen ‘in goede sfeer’, schrijft ze in juli op Instagram. Ondanks de onderlinge verschillen is ze daarom ‘positief gestemd’ over de uitkomst.
Lees ookSigrid Kaag over vrouwensolidariteit: 'Plekje in hel voor vrouwen die elkaar niet steunen'
