Op 2 november 2004 schrok Nederland op van de moord op Theo van Gogh. De omstreden regisseur en columnist had vlak daarvoor een film over de islam uitgebracht, die voor opschudding zorgde.
Drie maanden nadat de korte film uitkwam, werd Van Gogh op de Amsterdamse Linnaeusstraat neergeschoten. Een tijdlijn.
Van Goghs korte film Submission: I, die al maanden geleden is aangekondigd en ver voor verschijning voor ophef zorgt, wordt uitgezonden tijdens Zomergasten. De film – geschreven door politica Ayaan Hirsi Ali – gaat over islamitische vrouwen die slecht behandeld zijn binnen hun geloof. De geportretteerde vrouwen zijn fictief, maar zijn volgens Hirsi Ali gebaseerd op echte vrouwen die zij tijdens haar werk als tolk bij welzijnsinstellingen zou hebben ontmoet.
De opschudding rond de uitzending van Van Goghs film is enorm. Nabil Marmouch, de Nederlandse vertegenwoordiger van de Arabisch-Europese Liga, keurt de film publiekelijk af. Van Gogh krijgt volgens de Volkskrant verscherpt politietoezicht in de buurt van zijn woning rond de premièredatum.
Hirsi Ali duikt enkele dagen later onder als een islamitische internetsite haar privéadres publiceert, in combinatie met bedreigingen aan zowel haar adres als dat van Van Gogh. Volgens Het Parool neemt Van Gogh de zaak niet al te ernstig op; er zijn al eerder bedreigingen aan zijn adres geuit na de publicatie van zijn boek Allah Weet het Beter een jaar eerder.
We spoelen twee maanden vooruit naar de ochtend van dinsdag 2 november. Het is half negen ’s ochtends. Van Gogh fietst op de Linnaeusstraat in Amsterdam-Oost als hij wordt ingehaald door een andere fietser. Die vuurt van dichtbij enkele kogels op hem af. Naast Van Gogh worden daarbij twee omstanders geraakt.
De regisseur vlucht naar de overkant van de straat, maar zakt in elkaar. De dader achtervolgt hem, schiet van dichtbij nog een paar keer op hem, snijdt zijn keel door met een machete en steekt die vervolgens in zijn borst. Op zijn lichaam wordt daarna ook een dreigbrief aan Hirsi Ali gestoken, zo blijkt uit het OM-rapport. Van Gogh overlijdt op 47-jarige leeftijd en laat een zoon achter, die hij samen met actrice Heleen Hartmans had.
De dader, Mohammed Bouyeri, loopt na de gruwelijke moord rustig het nabijgelegen Oosterpark in. Als hij daar uitloopt, wordt hij door politieagenten – die hij onder vuur neemt en waarbij een agent geraakt wordt – in de kraag gegrepen. Later op de dag worden nog acht mensen gearresteerd op verdenking van betrokkenheid. De arrestanten worden ervan verdacht deel uit te maken van terreurcel de Hofstadgroep.
Onderzoek op de Amsterdamse Mauritskade, waar Bouyeri werd gearresteerd:
Het stoffelijk overschot blijft omwille van technisch onderzoek tot half vier op de plaats van de aanslag liggen. Mensen leggen in de tussentijd bloemen neer bij de woning van Van Gogh.
’s Avonds verzamelen 20.000 mensen zich op de Dam in de hoofdstad. Zij houden daar een zogenaamde ‘luidruchtige wake’ om Van Gogh te herdenken. Ook worden twee minuten stilte gehouden.
De aanslag op Theo van Gogh wordt ook in het buitenland groots in de media opgepikt. De zaak wordt gezien als een aanslag op het vrije woord. NRC meldt destijds dat de moord op Van Gogh zowel de media als het publiek polariseert: ‘Er waren er die vonden dat Van Gogh het er zelf naar had gemaakt, maar de meerderheid toonde zich verontwaardigd over zijn dood, ook al voelden ze zich vaak gekwetst door zijn woorden.’
Er wordt op verschillende manieren stilgestaan bij de dood van Van Gogh. Zo gaan toenmalige koningin Beatrix en premier Balkenende op bezoek bij Marokkaanse jongeren in Nederland. Toepasselijk genoeg staat op het moment dat Van Gogh om het leven wordt gebracht het nummer Zinloos van Lange Frans & Baas B op nummer één in ons land. De rappers voegen daarom een extra couplet aan het lied toe, over Van Gogh. De nieuwe versie is via hun site downloadbaar.
Journalist Theodor Holman, een goede vriend van Van Gogh, publiceert samen met andere nabestaanden een ironische reactie op de dreigbrief die door Bouyeri op Van Goghs lichaam gepriemd was.
Van Gogh wordt gecremeerd in Amsterdam. De plechtigheid wordt live op televisie uitgezonden.
In het Brabantse Uden steekt een groep jongeren diezelfde dag een islamitische basisschool in brand, drie dagen nadat zij datzelfde proberen bij een lokale moskee. Het gebouw, dat volgekalkt is met anti-islamitische leuzen, brandt volledig uit. Twee dagen erna wordt een aanslag op een moskee in Venray verijdeld.
De Tweede Kamer debatteert over de moord op Van Gogh. Dit spoeddebat leidt er uiteindelijk toe dat de wetgeving rond terrorisme verder aangescherpt wordt.
Enkele dagen na de gebeurtenissen in Uden is het wederom raak: een moskee in Helden (Limburg) is nu het doelwit. Ook hier zouden lokale jongeren de daders zijn.
Bouyeri wordt schuldig bevonden aan moord met een terroristisch oogmerk en door de rechtbank in Amsterdam veroordeeld tot levenslang. De rechter stelt maximale bescherming van de Nederlandse samenleving voorop.
Lees ook
Amsterdamse advocaten ontfermen zich over kinderen neergeschoten Derk Wiersum
Toenmalige burgemeester Job Cohen onthult ter nagedachtenis aan Theo van Gogh het monument De Schreeuw in het Oosterpark, vlakbij de plek waar de regisseur om het leven werd gebracht.
