Flamboyant, charmant en áltijd met felrood gestifte lippen: de oma van Ika van Doorn (50) was een vrijgevochten, maar gecompliceerde vrouw die nooit sprak over het oorlogstrauma dat ze met zich meedroeg.
In haar boek Nonny laat Ika ook aan de hand van haar eigen leven zien hoe de pijn die onbesproken blijft, de relatie met jezelf en anderen kan beschadigen.
In 1992 deelt Nonny haar herinneringen aan haar gevangenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog met Ika’s moeder Nettie. Zij tekent wat haar schoonmoeder haar vertelt op in Een persoonlijk verslag, aangevuld met archief- en dagboekonderzoek en informatie uit zeventig brieven.
Het verhaal is dan als volgt: Nonny’s verloofde Tom – Ika’s opa – was een belangrijke schakel in Groep Albrecht, een verzetsgroep die militaire inlichtingen naar de Nederlandse regering in Engeland stuurde. Zelf deed Nonny koerierswerk. Als de bezetter richting het einde van de oorlog de jacht op verzetsmensen intensiveert, worden Nonny en haar schoonmoeder opgepakt als gijzelaars. Zes maanden zitten ze vast, een periode waarin ze uiteindelijk worden overgebracht naar Westerbork. Een ondergedoken Tom weet uit de handen van de Duitsers te blijven, maar zijn vader en jongere broer worden wel gearresteerd. Na de oorlog blijken zij van uitputting bezweken te zijn in het concentratiekamp Neuengamme.
Wanneer Nonny het boekje bijna vijftig jaar later aan haar familie presenteert, is dat de eerste keer dat ze haar ervaringen tijdens de oorlog deelt. Ika is dan zestien jaar. Opa Tom is die middag nogal kribbig en wijst zijn vrouw op details die niet kloppen. “Uit alles bleek dat ze het er nooit over hadden gehad”, zegt Ika nu. “Het boekje had een opening kunnen zijn voor een gesprek, maar dat werd het juist helemaal niet.” Meteen gaat de deur weer op slot. ‘Als een van de kinderen over haar verhaal begon, verwees ze naar het verslag’, schrijft Ika in haar boek. ‘Het stond allemaal op papier.’
De moeder van Mathilda werd als baby gered in de oorlog: ‘Haar ouders werden gedeporteerd en vergast'
Nonny was een indrukwekkende verschijning, zegt haar kleindochter. Ze was lang, goed gekleed en stiftte haar lippen altijd knalrood. Ook had ze een aanstekelijke lach, hield ze van mensen om zich heen en een gin & tonic in haar hand. Ze werd verliefd op het eiland Ibiza, waar zij en Tom een appartement hadden. Geregeld ging ze alleen of met haar zussen of vriendinnen naar het eiland: opmerkelijk voor die tijd. Thuis stuurde ze haar vier kinderen, een verzameling dieren en twee dienstmeiden aan.
“Oma was totaal aanwezig”, zegt Ika. “Ze vulde iedere ruimte waar ze kwam: vrolijk, rokend, lawaaierig. Tegelijkertijd kon ze ook heel opvliegend zijn, vooral richting opa en als er drank in zat. Er zat iets roekeloos in haar, iets totaal verblindends. Zelfs als kleinkind zag ik dat het er hard aan toe ging. Vooral als ze iets niet mocht, of oma zich moest gedragen ‘zoals het hoort’.
Als mijn opa thuis vergaderingen van de herensociëteit organiseerde, werden de vrouwen op een gegeven moment de ruimte uitgestuurd. Oma kon dan een hele scène schoppen, van: ‘Je gaat mij in mijn eigen huis niet vertellen waar ik wel en niet bij mag zijn.’ Vervolgens bleef ze gewoon zitten.”
Nonny was altijd druk en onderweg. Behalve als ze in de middag tussen één en half drie in een verduisterde kamer lag. De familie is het niet eens over wat er in die anderhalf uur gebeurde. “Je wist alleen dat je haar écht niet mocht storen. Tot je op een gegeven moment ‘ah!’ hoorde en wist dat je naar binnen mocht. Als kleinkinderen vonden we het heerlijk om bij haar te kruipen, maar tegen die tijd had ze haar vrolijke masker alweer opgezet.”
Sheila Sitalsing ontdekte dat haar grootouders fout waren in de oorlog: 'Ik schrok wel'
Wanneer Ika besluit een boek over haar oma Nonny te schrijven, wil ze met haar leven ná de oorlog beginnen. Dat klinkt misschien gek, maar Ika krijgt al haar hele leven buikpijn als ze alleen maar aan de oorlog denkt. Al jaren mijdt ze alles wat er mee te maken heeft, en dat is een familietrekje. Ook haar vader en andere familieleden dansen om die verdrietige geschiedenis heen.
“Tot een schrijfleraar tegen me zei: ‘Je kunt het niet over het effect van de oorlog hebben als je er niet induikt’. Toen ben ik het boekje toch maar weer gaan lezen. Het viel me op hoe gedetailleerd het soms is en hoeveel er tegelijkertijd ook niet instaat. Ik heb aanvullend onderzoek gedaan en zo oma’s verhaal verder kunnen invullen. Het klinkt misschien een beetje zweverig, maar ik ben de laatste jaren echt met mijn oma op stap geweest.”
Ze ontdekt dat Nonny niet alleen maandenlang vastzat, maar heeft meegelopen in de Vrouwenmars. Vanaf maart 1945 verzamelden de Duitsers 116 verzetsvrouwen uit Gelderland, Utrecht, Overijssel en Groningen in Westerbork, waar ze aan het werk gezet werden. Omdat de geallieerden steeds dichterbij kwamen, werden ze op 11 april meegenomen op een deportatiemars richting het noorden. In drie dagen tijd legden ze tachtig kilometer af, tot ze bij het Groningse dorp Grijpskerk werden bevrijd.
Ika denkt dat haar oma delen van het verhaal – waaronder de Vrouwenmars – heeft weggelaten omdat het te traumatisch voor haar was. “Ik heb verslagen gelezen waar ik nog naar van wordt. Het is niet te bevatten wat ze tijdens die verhoren deden. Ook zijn er tekenen van seksueel misbruik tijdens de Vrouwenmars – als je zes dagboeken op elkaar legt, kom je wel het nodige te weten. Zeker weten doen we het alleen niet, dus staat het niet in het boek. Ook uit respect voor oma, die niet wilde dat daar iets over gezegd werd.”
Nonny’s zwijgen is niet uniek, weet Ika sinds ze in de organisatie van de herdenking van de Vrouwenmars zit. De aandacht ging vooral naar de mannen in het verzet: hun verdiensten, hun pijn. “De vrouwen hadden het overleefd, dus daar moest je niet te dramatisch over doen. Maar als je naar hun levens kijkt, zie je al snel hoe groot het leed was en is gebleven. Toch kennen veel families hun verhalen niet. Zo kwam ik een gezin tegen dat al jaren hun opa en oom eert vanwege hun verzetswerk, terwijl ze niet wisten dat drie vrouwen uit hun familie in de Vrouwenmars hebben meegelopen.”
In verzet komen is van groot belang, weet Ika. Wel beseft ze nu ook hoe gehavend deze families uit de oorlog kwamen. Toen Nonny in november 1944 werd gearresteerd, gaf ze na klappen en dreigementen het adres van haar schoonouders op. Tom was niet thuis, maar de rest van de familie werd opgepakt. Of zij betrokken waren bij het verzet of van Toms activiteiten wisten, is onbekend. Zijn moeder heeft dezelfde weg als Nonny afgelegd, en zijn vader en broer zijn in een kamp overleden. Tom wilde zichzelf aangeven om zijn familie en Nonny te redden, maar daar hebben anderen hem steeds vanaf gehouden.
Ika: “Mijn opa’s moeder heeft mijn oma altijd overal de schuld van gegeven omdat zij het adres had geven en koerierswerk deed. Dat heeft mijn opa nooit rechtgezet, terwijl ze dat werk via hem deed. Hij zat in het verzet en hij had van hun huis een contactadres gemaakt. Toen oma voor het huwelijk zwanger werd en in het zwart moest trouwen, was het al helemaal klaar. Het heeft haar duidelijk veel pijn gedaan dat mijn opa niet voor haar opkwam.”
'Wat zou je zelf aantrekken als je moest vluchten voor de oorlog?'
Tussen Ika’s grootouders stond zo een donker verleden, dat ze niet konden overbruggen. “Ik heb begrepen dat opa met zwaarte naar de laatste jaren huwelijk keek. Hij werd weer in alle pijn getrokken toen mijn oma in 1992 over de oorlog begon, en dat is niet meer goed gekomen. Heel verdrietig hoe het allemaal is gelopen.”
Alcohol bracht vaak de woede in Nonny naar boven – iets wat Ika herkent. Zo heeft ze wel meer van Nonny in zich – haar lengte, open houding en behoefte aan gezelligheid. En net als haar oma is ze liever positief dan dat ze vertelt hoe het écht met haar gaat. In de hoofdstukken die over haar eigen leven gaan, beschrijft Ika hoe het verzwijgen van haar pijn een wig tussen haar en haar (inmiddels ex) man drijft. In plaats van dat ze erover praat, neemt ze afstand van alles en iedereen en vlucht ze in alcohol en aandacht van anderen.
Over het trauma dat tussen hen in stond, wordt Ika niet specifiek om haar gezin te beschermen. Wel wordt duidelijk dat ook hier dat wat verzwegen wordt de muur bouwt. “Je kunt niet over trauma en pijn heen leven als je het er niet écht met elkaar over hebt”, zegt Ika. “Zelfs voor therapie bleek het te groot. Soms kun je de ander gewoon niet meer bereiken.”
Ika kiest ervoor de relatie met zichzelf te herstellen. Ze drinkt niet meer en heeft – vooral ook dankzij dit boek – geleerd te praten over wat haar dwarszit. “Ik voel me nu zoveel meer verbonden met mijn familie, kinderen en vrienden. Bekenden die het boek hebben gelezen, zijn verbaasd hoe open ik ben, want zo zit ik niet in elkaar. Dat levert mooie gesprekken op.”
Voor de buitenwereld leek Ika altijd heel succesvol: goede baan, leuk gezin, alles op orde. Alles wat daarvan afweek, ontkende ze of duwde ze weg. In Nonny schuwt ze de verdrietige geschiedenis van haar grootouders niet, maar laat ze ook voor het eerst haar eigen donkere momenten toe.
“Ik heb geleerd dat de hobbels en deuken er ook bij horen, en dat je die niet hoeft weg te poetsen. Dat was een eenzaam, maar ook bevrijdend proces. Eerder was ik ontrouw aan mezelf en nu leer ik mezelf opnieuw kennen.”
‘Nonny’ van Ika van Doorn is nu verkrijgbaar.
Elly (99) overleefde acht kampen in de Tweede Wereldoorlog: 'Ik haat niet'
