Wat als je vader tijdens de Tweede Wereldoorlog aan de kant van nazi-Duitsland stond: welke invloed heeft dat op jouw leven? Voel je je vooral slachtoffer of ook medeplichtig? Marike en Stéphanie delen hun verhaal.
Ergens hadden ze allebei altijd al het gevoel dat er iets niet klopte, vertellen ze in gesprek met LINDA. “Alles wat uit Duitsland kwam, was goed.”
Na de dood van Stéphanie’s (62) ouders duikt in 2017 een foto van haar vader op. Hij ligt op de grond in een gestreept gevangenispak, een bewaker houdt een geweer op hem gericht. De foto is gemaakt in Kamp Vught, waar hij vanaf 1945 zijn straf uitzat omdat hij voor de Duitsers had gevochten. “Nog steeds begrijp ik niet hoe mijn ouders dat zeventig jaar verborgen hielden.” Vragen over haar vaders keuzes en daden slaan snel om in vragen aan zichzelf. “Je denkt toch: ben ik ook zo? Wat heb ik van hem overgenomen?”
De verhalen van Stéphanie en Marike zijn niet uniek. ![Vader zat bij de SS_Omslag boek maart 2023[100]](https://www.linda.nl/lindanl-assets/uploads/2023/05/03150310/Vader-zat-bij-de-SS_Omslag-boek-maart-2023100-198x300.webp)
Tijdens de Tweede Wereldoorlog dienden ongeveer 25.000 Nederlanders als soldaat bij de Waffen-SS: relatief meer dan in andere Noordwest-Europese landen. Deze mannen vochten vrijwillig aan het oostfront, maar ook binnen Nederland. Wie waren ze, en waarom maakten ze deze keuze? In het boek Vader zat bij de SS vertellen negen (klein)kinderen aan historicus Rick Blom hoe het oorlogsverleden van hun (groot)vader ingewikkelde vragen oproept, ook over hun eigen identiteit. Inmiddels is er ook een podcast verschenen – Fout – waarin Blom samen met mede-historicus Tijmen Dokter met hen in gesprek gaat.
Door de foto vielen voor Stéphanie de puzzelstukjes op hun plek. Ze beschrijft haar jeugd als “redelijk normaal” maar Duits georiënteerd. Thuis stond de televisie op Duitse zenders en vakantie vierden ze in het Schwarzwald. Binnen het gezin gold: “Alles wat uit Duitsland kwam, was goed.”
Elke zondag werd Stéphanie in een dirndl jurkje gehesen. “Ik wilde dat helemaal niet, maar mijn ouders vonden het prachtig. Soms moest ik erin naar school.” Als kleuter stond ze zo op een schoolfoto, met een zelfgekozen zwarte pop in de hand. “Die foto werd dan dus niet bij ons op de kast gezet.”
Stéphanie’s moeder was kritisch op iedereen. “Alles draaide om het uiterlijk, en alles moest perfect zijn. Wij kinderen konden het nooit goed doen, maar anderen ook niet. De een was te dik, de ander had een lelijk kind. Als Mies Bouwman op televisie kwam, ging hij uit. Ze was een ‘vuil Jodinneke’, mijn moeder kon dat letterlijk zo zeggen. Wat krijg je dan als kind mee? Nog steeds als ik een Joodse achternaam hoor, gaan allerlei schakeltjes in mijn hoofd om. Dat is niet normaal, dat wil ik helemaal niet. En toch gebeurt het.”
Roxane van Iperen: 'Met mijn kinderen spreek ik net zo makkelijk over Post Malone als de Tweede Wereldoorlog'
Als Stéphanie een vriendje met een Indische afkomst krijgt, barst de bom. “Telkens als hij wegging, begon het. Hoe ik er toch bij kwam om zo’n pinda-eter mee te nemen. Dat ze voor mij toch een andere toekomst voor ogen hadden.” Haar ouders komen met een ultimatum: Stéphanie kiest voor hen óf haar vriend. “Ik gooide toen mijn kont tegen de krib. Voor ik het wist stond de gang vol vuilniszakken met mijn spullen erin. Ik was 17.”
Vier jaar later wordt Stéphanie gebeld door het ziekenhuis omdat haar vader op sterven ligt. Ze heeft haar ouders al die tijd niet gezien, en ook haar broer en zussen niet. “Ik kwam de kamer binnen, en mijn moeder draaide haar hoofd om. Ik moest mijn vader fluisterend beloven dat alles goed zou komen, en dat heb ik gedaan. Vervolgens heeft hij geloof ik nog twee minuten geleefd. Niemand kwam naar me toe of sloeg een arm om me heen.”
Het contact wordt hersteld, maar ze blijft het zwarte schaap. “Misschien is het ergens goed geweest dat ik jong uit huis ging. Daardoor kwam ik in een andere omgeving terecht en ben ik opener dan mijn broer en zussen.” Haar moeder blijft dezelfde. Stéphanie’s toenmalige partner is niet welkom, en ze blijft racistische opmerkingen maken over thuiszorgmedewerkers van kleur. “Als ik had geweten wat ik nu weet, was ik ertegenin gegaan met alles wat ik in me had. Tegelijkertijd was ik er ook mee opgegroeid: je bent eraan gewend.”
Pas na haar moeders overlijden vinden Stéphanie en haar broer en zussen de foto van hun vader in Kamp Vught. “Ik begrijp niet hoe je je kinderen zo, zonder uitleg, kunt achterlaten. Inmiddels ben ik blij dat ik het weet, want het verklaart wel waarom we allemaal een tik van de molenwiek hebben meegekregen.” Haar twee eigen zonen vinden het vooral vervelend voor Stéphanie zelf. “Wel zei mijn oudste: ‘Mam, mijn gevoel klopte dus.’ Want mijn moeder heeft hem nooit hetzelfde behandeld als andere kleinkinderen.”
Voor de buitenwereld was haar vader een joviale, charmante man. “Achteraf denk ik dat dit zijn overlevingsmechanisme was om na de oorlog door te kunnen.” Na onderzoek in het archief blijkt dat Stéphanie’s vader in juli 1941 vrijwillig lid is geworden van de SS. Hij was toen 29 jaar oud. “Dat kun je dat niet goedpraten. Dat is geen puberale daad, maar gewoon fout.”
Ouderen Rouveen blikken terug op oorlog in 'Duutsers': 'Iedereen was bang voor iedereen soms'
Ze vraagt zich vaak af wat haar rol in het geheel is. Is ze zelf een goed mens, en in hoeverre is ze een product van haar ouders? Ze komt terecht bij een psychotherapeut die in deze problematiek gespecialiseerd is. Met behulp van EDMR-therapie kan ze inmiddels omgaan met traumatische herinneringen uit haar jeugd. “Ook heeft het geholpen om er open over te praten en het eeuwige zwijgen te doorbreken. Ik besef nu dat ik geen schuld heb.”
Hoewel Marike (59) achttien jaar na de oorlog geboren is, was ze er als kind veel mee bezig. “Ik was een bang kind en als ik erover las, kon ik het moeilijk loslaten. Met de kennis van nu zie ik in dat dit thuis altijd van tafel werd geveegd.” Pas op haar 24e vertelt haar moeder dat haar vader bij de SS heeft gezeten. “‘Pa is op de verkeerde trein gestapt’, zei ze. Toen wist ik het meteen, want ergens had ik altijd het gevoel: er klopt iets niet. Maar je kunt er de vinger niet op leggen. Ik weet nog dat mijn maag zich omdraaide.”
“Het rijmde totaal niet met het beeld dat ik van mijn vader had. Hij was een lieve man die altijd voor iedereen klaarstond, ongeacht sociale status of afkomst. Had hij al die jaren een toneelstuk gespeeld, of spijt gekregen?”
Jarenlang praat Marike er nauwelijks over. Zelfs niet met haar eigen man, die bij het gesprek aanwezig was. Wel worstelt ze stilzwijgend met een donkere geschiedenis waar ze weinig vanaf weet. De buurt waar zij en haar ouders al hun hele leven wonen, blijkt zijn oorlogsverleden al te kennen. “Altijd was er de angst dat mensen dachten dat ik ook zo was. Stond ik bij de Oranje-optocht van mijn kinderen, dan dacht ik: ik mag hier eigenlijk niet staan.”
Die angst neemt extreme vormen aan. “Ik had het gevoel dat de hele Tweede Wereldoorlog op mijn schouders rustte. Toen mijn zoon met een Duits voetbalshirt thuiskwam, wilde ik er het liefst de strijkbout op zetten. Als ik onder de douche mijn arm omhoog deed, was ik bang dat buren dat door het raampje zouden zien en zouden denken dat ik de Hitlergroet deed. Nog steeds zou ik nooit een donkerrode trui en een zwarte broek aandoen.”
Marike wordt ziek van alle zorgen: ze heeft een te hoge bloeddruk, en kampt met hoofdpijnen en verkramptheid. Met haar ouders spreekt Marike nooit meer over de oorlog. Als zij en haar vader in 1982 afreizen naar Polen om vanwege de crisis hulpmiddelen te brengen, moeten ze lang wachten bij de grens tussen West-Duitsland en de DDR. De hele auto wordt binnenstebuiten gekeerd. “Mijn vader raakte helemaal overstuur. Ik denk dat hij zich toen pas realiseerde wat het teweeggebracht heeft. Had hij maar de kans gepakt om er met mij over te praten, want we waren met zijn tweeën.”
Yaikes opa Herman was verzetsstrijder: 'Vrienden van hem kwamen niet levend uit de oorlog'
Marike typeert haar moeder als “een narcistische, veeleisende vrouw die haar helemaal opeiste. Zij blokkeerde alle gesprekken over de oorlog.” Na de dood van haar vader verbreekt Marike uiteindelijk het contact. Pas dan durft ze haar verhaal te delen. Haar kinderen – en daarna vrienden – reageren allemaal goed. “Achteraf denk ik: waarom heb ik het niet eerder gedaan?”
Bij de Stichting Werkgroep Herkenning, een platform voor familie van personen die aan de kant van de bezetter stonden, vindt ze hulp. “Het eerste gesprek met lotgenoten was, zoals de naam al zegt, een en al herkenning. Je ziet dat je niet alleen staat.” Als ook haar moeder overlijdt, stapt Marike naar het Nationaal Archief. Haar moeder blijkt ook een dossier te hebben. “Dat vond ik heel erg. Ze vertelde over mijn vader, maar niet over haar eigen rol.”
Haar moeder blijkt in 1944 als een soort huishoudster bij Duitse soldaten te hebben ingewoond. Haar vader kwam als zeventienjarige veel over de vloer bij een NSB-gezin, en werd al snel zelf lid. Zijn ‘carrièrepad’ is kronkelig. Eerst weigerde hij de eed van trouw aan de Führer af te leggen voor de Waffen-SS, maar ging hij wel aan de slag bij de WA, de NSB-ordedienst en knokploeg. Later meldde hij zich alsnog vrijwillig bij de Nederlandse SS, en werkte hij naar eigen zeggen onder andere als chauffeur en bewaker van enkele gevangenen. Ook legde hij alsnog de gelofte van trouw aan Hitler af.
Als hij na de oorlog opgepakt wordt, betuigt hij berouw. In hoeverre dit oprecht was of om zijn hachje te redden, weet Marike niet. En ze kan het hem niet meer vragen. “Mensen proberen het vaak te vergoelijken, maar hij was een intelligente man. Ik geloof niet dat hij niet wist wat hij deed.” Na een bezoek aan Kamp Westerbork is de loyaliteit die ze nog voor hem voelde verdwenen. “Mijn vader stond daar niet op de foto’s, maar het had wél heel goed gekund. Als hij de opdracht had gekregen, had hij daar gestaan.”
“Ik realiseerde me toen ook dat ik níét zo ben, en kon ik er meer afstand van nemen.” Ook het herseninfarct van haar man dwong haar het afgelopen jaar om in het hier en nu te leven. “De geschiedenis verdwijnt dan toch naar de achtergrond. Natuurlijk blijft het altijd aan me kleven, en wordt het nooit een rond en fijn verhaal. Wel is het nu eindelijk minder prominent in mijn leven.”
‘Vader zat bij de SS’ van Rick Blom is nu verkrijgbaar, en zijn podcast ‘Fout’ is te beluisteren op alle platformen. Luister hieronder alvast een aflevering.
Carla (81) vertelt kleindochter over leven na Tweede Wereldoorlog: 'Pleegvader noemde mij vuile rotjodin'
