Het overlijden

Geschreven door Isa en Merlijn

Op een dag is het zover: iemand van wie je heel veel houdt, is dood. De handen waar je in kneep, knijpen niet meer terug. De ogen die je altijd aankeken, kijken nergens meer naar. Hoewel de dood altijd ditzelfde effect heeft, is geen enkel overlijden hetzelfde. Niet alleen doordat de oorzaak van overlijden veelal verschilt – een ongeluk, ouderdom, een fysieke of mentale ziekte – maar ook doordat de ene overledene een heel andere rol in je leven vervult dan de andere. Soms staat diegene ontzettend dichtbij doordat hij of zij een onderdeel is van je gezin, een andere keer komt die persoon uit een ander of uit een vorig gezin. Bijvoorbeeld je broer of zus met wie je vroeger onder één dak leefde. Dat hoeft het verdriet niet minder intens te maken. Juist als je elkaar gedurende het verdere leven minder vaak hebt gesproken, kan een overlijden extra meedogenloos zijn doordat het een einde maakt aan voornemens om elkaar vaker te zien.

Onlangs is de vader van Antonie overleden. We konden nog afscheid van hem nemen, al bleken we daar niet heel goed in te zijn. We zeiden alle drie niet veel tegen elkaar. Hij knikte naar ons en wij knikten terug. We zeiden ‘dag’, zoals we altijd ‘dag’ zeiden als we weggingen. Maar ditmaal wisten we dat dit de allerlaatste keer was dat we afscheid namen, voorgoed. We hebben hem niets gevraagd bij het afscheid nemen, hij heeft ons niets verteld. Geen wijsheden, geen complimenten, geen laatste verhaal. Maar dat hoefde ook niet, een blik en een knuffel waren genoeg. Heel anders ging dat bij Antonie, van wie we geen afscheid konden nemen.

Waar het overlijden van Antonies vader eraan zat te komen en verder van ons afstond, kwam het overlijden van de man die bij ons gezin hoorde als een totale schok. Op zo’n jonge leeftijd – vierenveertig was Antonie – hoor je nog niet dood te gaan. Inmiddels weten we niet beter: hij is er niet meer en hij komt nooit meer terug. Dat besef kwam in fasen tot ons, op momenten die heel onverwachts waren en ook heel veel pijn deden. Dat gebeurde in periodes waar we onszelf kwijtraakten en waar we ook elkaar soms – als moeder en zoon – even niet meer vonden. Maar door altijd naar elkaar te blijven reiken, al deden we dat meestal in stilte, is het ons steeds gelukt om dicht bij elkaar te blijven en de dood niet toe te staan ons leven te verpesten. Want daar is het leven veel te mooi voor en de dood veel te lelijk.

Geschreven door Isa 

De eerste keer dat ik iemand verloor en dat met Merlijn kon delen, was toen mijn moeder overleed. Zij was dement geworden en stierf een half jaar eerder dan Antonie. Haar overlijden kwam nog best onverwachts, hoewel ze al een tijdje verpleegd werd. Mijn moeder at steeds slechter, waardoor sondevoeding werd overwogen. Ik denk dat ze dacht: dat ga ik niet doen!, want de volgende dag overleed ze in haar ochtendslaapje. Ineens was ze dood.

Daar spraken we thuis niet moeilijk over: ‘Oma is overleden,’ vertelden we Merlijn en Vlinder. Er was ruimte voor elke vraag die gesteld moest worden. Zo ging het een half jaar later ook toen Antonie overleed. Het gekke is dat geen van beide kinderen na het overlijden vroeg hóé hij een einde aan zijn leven had gemaakt, maar wel of hij er mooi uitzag. Dat is blijkbaar belangrijk, om degene die overleden is te zien zoals we hem of haar willen zien. Het aangezicht van de dood is nodig om te kunnen beseffen dat iemand er niet meer is en niet meer wakker wordt. Bij een ouder iemand – zoals een oma – gaat dat makkelijker dan bij een jong iemand zoals Antonie. Antonie was namelijk heel mooi toen hij dood was, mooier dan in de laatste fase van zijn leven waarin hij er moe en slecht uitzag van de zorgen. Die verdwenen van zijn gezicht toen zijn leven en daarmee zijn zorgen stopten.

‘What the fuck,’ zeiden sommige mensen toen ze hem zagen na zijn overlijden, ‘wat is hij weer superknap.’

Op de avond van zijn dood werd Antonie meegenomen door de politie, er moest onderzocht worden of zelfdoding wel de daadwerkelijke doodsoorzaak was. Toen dat het geval bleek, werd zijn lichaam vrijgegeven en kwam hij de volgende dag weer thuis.

Merlijn verzamelde allerlei mooie spulletjes om bij hem neer te leggen. Zo ontstonden er als vanzelfsprekend allerlei rituelen. Het huis stroomde dagelijks vol met mensen die allemaal hun eigen reden hadden om er te zijn. Sommigen wilden het liefst bij Antonie zitten, anderen wilden praten of gewoon huilen – of lachen. Weer een ander richtte zich vooral op de kinderen, terwijl een familielid dat zijn gevoelens nooit makkelijk deelde de hele dag in de keuken stond om voor iedereen te koken. Al die dingen zijn een troost: of het nou een schouder, een hand, een gesprek of een aangereikte zakdoek is. En als je van al die dingen ongemakkelijk wordt, hoef je heus niet weg te blijven. Een warme maaltijd bereiden en een glas bijschenken is minstens zo troostend en wordt net zo – en op sommige momenten zelfs meer – gewaardeerd. Het zijn namelijk de kleine gebaartjes die een afschuwelijke periode lichter kunnen maken. De buurman die de kinderen meenam om een paar uur te gaan bowlen. Een goede vriendin wilde Antonie wassen en aankleden. Een zwager wilde in zijn werkplaats eigenhandig Antonies kist timmeren en liet Merlijn daarbij helpen. Of een vriendin die me er even aan herinnerde dat ik een bad had waarin ik even kon ontspannen. Dat soort alledaagse dingen zie je dan over het hoofd. Dus het geeft niet als je niet weet wat je moet zeggen, het is niet erg als je niets durft te vragen. Als je er maar bent, zodat je kunt laten weten: je bent niet alleen.

Lees hier het interview met Isa en Merlijn.

Merlijn Kamerling over vader Antonie: 'Ik had alle leuke herinneringen weggedrukt'Lees ook