In aanloop naar de verkiezingen nam Merel Ek, politiek verslaggever bij Hart van Nederland, met LINDA. steeds de politieke week door. Hoe reageerde Den Haag op de winst van de PVV en hoe gaat het nu verder?
Wie gaat er over zijn schaduw heen springen?
De verkiezingsdag begon voor de politiek verslaggever in een studentencafé in Zwolle, waar je ’s nachts al je stem kon uitbrengen. “Sommige studenten trokken nog een adje in het stemhokje. Ik heb toen wel even bij de voorzitter gecheckt of dat oké was, maar die zei: ‘Als ze echt lazarus zijn, vragen we ze later terug te komen.'” De rest van de dag was Ek op een stembureau in Almere, waar de opkomst gemiddeld lager is dan in de rest van Nederland.
In de avond ging ze snel door naar Vandaag Inside, waar ze als ‘Merel EKxitpoll’ de uitslagen moest duiden. Direct na de eerste exitpoll was de spanning er al af. “Het was meteen duidelijk wat de uitslag was, omdat het gat tussen de PVV en de andere partijen zo groot was. De peilingen zaten er dus behoorlijk naast – zelfs al hebben ze natuurlijk een foutmarge. We wisten dat de PVV kon winnen, maar dat de winst zo groot zou zijn was een verrassing.”
Momenteel buitelen de analyses over elkaar heen om de ‘monsterzege’ van Wilders te verklaren. Er zijn veel verschillende mogelijke oorzaken, legt Ek uit. Ze noemt zijn sterke optredens tijdens debatten en zijn zichtbaarheid. “Maar wat ook is gebleken, is dat mensen migratie het belangrijkst vinden. En de PVV is de eigenaar van dat onderwerp. Als je het vergelijkt met de VVD: die partij is 13 jaar aan de macht geweest en heeft het vorige kabinet laten klappen op migratie. Ze proberen van migratie weer hun eigen thema te maken, maar mensen kiezen dan blijkbaar liever voor de partij die daarom bekend staat.”
Dat is wellicht niet de enige manier waarop de strategie van de VVD Wilders heeft geholpen. De partij zette deze zomer de deur open voor samenwerking met de PVV. “Daardoor leek het alsof die partij deze keer wel de kans zou krijgen om echt mee te doen. Ondertussen veranderde de VVD steeds weer van strategie. Eerst stond de deur op een grote kier, daarna ging hij alweer een stukje dicht. Een dag voor de verkiezingen kon het plosts alleen nog als Wilders geen premier zou worden. Wat de VVD heeft gedaan, heeft henzelf in ieder geval niet geholpen. Dus zij zullen zich nu ook wel afvragen: is dit de juiste weg geweest?”
Politiek verslaggever Merel Ek: 'Achter de schermen was het gezelliger tussen Omtzigt en Yeşilgöz'
Wat de laatste weken opviel, is dat Wilders zich in de media en debatten milder op leek te stellen dan we van hem gewend zijn. De islam kwam nauwelijks ter sprake – hij richtte zich op migratie en bestaanszekerheid. “Hij zei dat hij zijn islam-standpunten in de ijskast wilde zetten en bereid was compromissen te sluiten. Ik heb meerdere PVV-stemmers gesproken die zeiden dat ze daarom het gevoel hadden dat ze nu wel op de PVV konden stemmen.”
Ondanks die belofte staan standpunten die tegen de grondwet ingaan – zoals een verbod op de Koran en islamitische scholen – nog steeds in Wilders’ verkiezingsprogramma. Vertrouwen zijn kiezers hem dan toch op zijn woord dat hij deze onderwerpen in de ijskast zet? “Dat is gebleken, maar hij heeft zich naar buiten toe ook echt veel milder geuit. Daarnaast heeft hij natuurlijk ook geen absolute meerderheid: hij moet een coalitie vormen. Met alle partijen die meeregeren moet hij compromissen sluiten, en hij heeft van tevoren aangegeven bereid te zijn om dat te doen.”
Politiek verslaggever Merel Ek: 'Met een interview in de Playboy val je als politicus in ieder geval op'
Een andere grote winnaar is Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt. Hij was blij maar bleef voorzichtig, zag Ek. “Hij sprak in zijn speech van een mooie uitslag, want het is natuurlijk bijzonder dat een nieuwe partij meteen twintig zetels haalt. Maar hij gaf daarbij ook meteen toe dat het lastig wordt om een coalitie te vormen en dat iedereen over zijn schaduw heen zal moeten stappen. Tegelijkertijd zei hij ook: het land moet bestuurd worden.”
Bij de BBB heerste een feeststemming en Van der Plas liet duidelijk merken dat haar partij een rol voor zichzelf ziet in de coalitie. “Door hun enorme aantal zetels in de Eerste Kamer is de kans groot dat zij een factor van betekenis zullen zijn. Maar ook Van der Plas had wel mitsen en maren en benadrukte dat er compromissen gesloten zullen moeten worden.” Van haar collega’s hoorde Ek dat de sfeer bij de VVD bedrukt was. “Yeşilgöz heeft weinig media te woord gestaan en was vrij snel weg. Ze schrokken niet alleen van de zege van de PVV, maar ook nog van hun eigen zetelverlies.”
Ondanks het flinke aantal extra zetels waren ze bij PvdA-GroenLinks vooral geschrokken. “De volgende ochtend hadden ze geen taart omdat ze dat vanwege de uitslag niet gepast vonden.” In zijn speech zagen we een vlammende Timmermans. Waarom hebben we die in de campagne niet gezien? “Die vraag is hem veel gesteld, daar reageerde hij wat gepikeerd op. Maar er was inderdaad veel emotie. Sommige mensen vonden het wat overdreven, maar een deel van zijn achterban zal het vast gewaardeerd hebben. Je kunt alleen nooit weten of ze meer zetels hadden behaald als we deze geëmotioneerde en oprechte Timmermans al eerder hadden gezien.”
Toen donderdag alle fracties in de Tweede Kamer bij elkaar kwamen, was er bij de PVV taart en champagne. Dankzij twintig nieuwe Kamerleden had de partij ineens een grotere ruimte nodig. Oude en nieuwe PVV’ers bleken elkaar lang niet allemaal te kennen. “Het was allemaal nog een beetje onwennig. Rik Rutten van NRC vertelde bij Khalid & Sophie dat hij met een huidig Kamerlid in de lift stond, die aan hem vroeg: ‘Op welk nummer sta jij?'”
Vrijdag gingen alle verkozen lijstrekkers op de koffie bij kamervoorzitter Vera Bergkamp. Vlak daarvoor meldde Yeşilgöz ineens dat de VVD niet in een kabinet zou plaatsnemen, maar wel bereid was om een centrum-rechtse coalitie gedoogsteun te geven. Ek: “Donderdag wilde ze nog niets zeggen, dus blijkbaar hebben ze enorm zitten nadenken over hun strategie en zijn ze hierop uitgekomen. Ze zeggen dat ze de keuze maken vanwege hun grote zetelverlies, maar het is maar de vraag of ze het echt niet gaan doen of dat het een strategie is. Dat gaan we de komende weken meemaken.”
“Tijdens de formatie moet je dingen soms met een korrel zout nemen: het kan ook onderdeel zijn van een onderhandelingstechniek. Als ze deelname nu afhouden maar uiteindelijk toch weer terug aan tafel komen, kunnen ze de inzet verhogen. Tegelijkertijd kan het ook zo zijn dat ze de bal echt bij Pieter Omtzigt willen leggen. Er kunnen allerlei strategieën achter zitten.”
Wilders was teleurgesteld over de keuze van de VVD, Omtzigt vond het allemaal ‘vrij voorbarig’ voordat er een gesprek had plaatsgevonden en Van der Plas was zelfs ‘een beetje boos’. “De toon is nu wel gezet, maar dat hoort er ook bij. Onderhandelingen gaan altijd hard tegen hard omdat alle partijen er het beste uit willen halen.”
Waarom mode en politiek onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn
De samenkomst bij de kamervoorzitter zal er in ieder geval niet gezelliger op zijn geworden, vermoedt Ek. “Op de beelden leek het niet alsof Wilders en Timmermans een woord met elkaar wisselden, dus als ik het zo moet inschatten was het niet supergezellig. Dit moment doet me nu altijd denken aan die iconische Lucky TV. Ergens hoop ik dat er vanavond toch weer een filmpje verschijnt van al die lijsttrekkers om de tafel.”
Wel slaagden de partijen erin om een verkenner te kiezen: Gom van Strien, Eerste Kamerlid van de PVV. “Hij gaat nu met de verschillende partijen in gesprek om een globaal beeld te krijgen van wie met wie wil en wat absoluut ondenkbaar is. Hij heeft een week gekregen om daar een verslag over uit te brengen. Op 6 december wordt de nieuwe Kamer geïnstalleerd en de dag daarna gaan ze meteen in debat over dat verslag.”
Ondanks de uitspraken van Yeşilgöz lijkt alles nog steeds te wijzen op een coalitie van PVV, NSC, BBB en VVD, eventueel met gedoogsteun van de laatste partij. Zijn er nog andere opties? “Dat wordt lastig, want dan kom je al snel uit op een minderheidskabinet. Óf VVD en NSC zouden moeten samenwerken met GroenLinks-PvdA, maar Yeşilgöz heeft net gezegd dat ze niet in een kabinet wil zitten. Gedoogsteun wil ze alleen geven aan een centrumrechts kabinet. Dat is een combinatie met GroenLinks-PvdA niet.”
Dat er zo weinig opties zijn hoeft volgens Ek niet te betekenen dat de formatie sneller gaat. “Dat zou je denken, maar het ligt er maar net aan de onderhandelingen. Wat Yeşilgöz vanochtend gezegd heeft maakt het niet makkelijker, en ook Omtzigt zegt constant dat hij heel wat voorwaarden heeft.” In 2010 heeft hij zich als toenmalig CDA-lid nog zeer kritisch uitgelaten over de samenwerking met de PVV tijdens Rutte I. “En ook nu zegt hij steeds dat hij op basis van het partijprogramma niet kan samenwerken met de PVV. De vraag is nu dus: wat gebeurt er als Wilders alle plannen die staatsrechtelijk niet mogelijk zijn in de ijskast zet? Gaat de deur van Omtzigt dan open? Dat moet uit de formatie gaan blijken.”
Tijdspad voor de komende periode
1 december: de Kiesraad maakt de officiële verkiezingsuitslag bekend
5 december: afscheid van de oude Tweede Kamer, rond deze datum brengt de verkenner verslag uit aan Tweede Kamer
6 december: installatie nieuwe Tweede Kamer, rond deze datum bereidt men zich voor op de verkiezing van de nieuwe Kamervoorzitter
Uiterlijk 13 december: Kamerdebat over uitslag, kabinetsformatie en aanwijzen informateurs
Politiek verslaggever Merel Ek: 'Dassen gaf bijna een soort campagne-advies aan Timmermans'
