Tineke Ceelen (61) stopt na 22 jaar als directeur van Stichting Vluchteling. De houding tegenover vluchtelingen lijkt vijandiger dan ooit, maar Ceelen blijft hoopvol. ‘De pendule is nu heel ver de verkeerde kant op geslagen, maar maak je geen illusies: hij komt weer terug.’
“Als het regent, krijgen vluchtelingen bij wijze van spreken nog de schuld.”
‘Een lange magere oude man scharrelt al een tijdje achter ons aan. Ineens drukt hij me een brief in mijn handen. Hij is bijna blind, lees ik, hij wil zo graag weer zien. De man blijkt alleenstaand en de tachtig gepasseerd. ‘Mijn hele lijf doet zeer’, mompelt hij, terwijl hij over zijn armen wrijft. Hij trilt. Net zo goed als ik weet hij dat hij zijn huis nooit meer zal terugzien, dat hij zal sterven in dit vluchtelingenkamp en dat hij in vreemde grond zal worden begraven.’
In de tientallen jaren dat Ceelen al met vluchtelingen werkt, heeft ze veel narigheid gezien. Misschien wel te veel. Van Soedan en Somalië tot Nepal en Afghanistan: ze is de hele wereld afgereisd naar plekken waar talloze mensen ontheemd zijn geraakt vanwege oorlog, honger en ander gevaren. Het lijden van oude mensen raakt Ceelen het meest, schrijft ze in haar nieuwe boek Vlucht. ‘Ze hebben niet meer de veerkracht, niet meer de energie in hun benen en in hun hoofd om er toch nog iets van te maken.’
Het boek beschrijft niet alleen haar leven, beginnende met de wat afgeschermde jeugd in Brabant waar ze graag uit wilde losbreken. Het biedt vooral ook inzicht in het barre bestaan van vluchtelingen, en hoe de houding tegenover hen en hulpverleners de afgelopen jaren enorm is veranderd.
'Het is niet zo dat vluchtelingen niet wíllen werken, ze mógen dat simpelweg niet van de overheid'
Al die ellende vormt een groot contrast met de gezellige, Brabantse woning die ik via het beeldscherm binnenval. Ceelen neemt ‘mij’ – de laptop – mee als ze koffiezet in de keuken, vertelt over een kleurrijk schilderij aan de muur. Meermaals babbelt ze vrolijk tegen de schilder die in- en uitloopt.
Vorige week kondigde de directeur van Stichting Vluchteling na 22 jaar haar vertrek aan. Toen ze begon, had ze al diabetes type 1 maar inmiddels valt er “niet meer tegenaan te functioneren.” Nu betekent dat vooral dat ze heel moe is als haar bloedsuikers ontregeld raken, bijvoorbeeld door stress en weinig slaap. Een slechte combinatie met veel en onvoorspelbaar reizen. “Ook zie ik slecht, en het is slecht voor mijn nieren. De gevolgen daarvan kunnen serieus zijn, dus heb ik er baat bij dat ik zo stabiel mogelijk blijf. Daarvoor heb ik echt de meest verkeerde baan die je maar kunt bedenken.”
Diabetes vraagt om een leven met regelmaat en zo min mogelijk stress. “Nou, als ik iets niet heb, is het dat. Ik heb een hekel aan terugkerende dingen, aan sleur. Dat vind ik saai. Dus ik ben wel gestraft met deze ziekte.”
In de keuze om te stoppen, was ook dit boek belangrijk. Ceelen bladerde door oude reisverslagen, foto’s, verhalen en mediabeelden. “Dan komt onvermijdelijk de vraag: is het niet een keer genoeg? Heb ik niet genoeg ellende gezien? Ook lijkt het me goed als Stichting Vluchteling weer vers bloed krijgt. De ellende waar ieder ander nog van opschrikt, heb ik al een paar keer gezien. De onthutsing die iedere reis moet meebrengen, wordt minder. Het is dus goed als een ander zich gaat uitspreken over de situatie van mensen die slechts een paar uur vliegen van ons verwijderd zijn.”
Tineke Ceelen in Tsjaad, mei 2024. Fotografie: Stichting Vluchteling.
Die aandacht is nodig, benadrukt ze. De discussie rondom de opvang en toelating van vluchtelingen is de laatste jaren guur en gepolariseerd. Tegelijkertijd kwam dinsdag nog naar buiten dat de meeste Nederlanders genuanceerder over vluchtelingen denken dan vaak wordt aangenomen.
“Vluchtelingen worden verguisd, op het krankzinnige af”, zegt Ceelen. “Als het regent, krijgen vluchtelingen bij wijze van spreken nog de schuld.” Toen ze met dit werk begon, was dat nog niet geval. “Je kon op een feestje aankomen hoor, met wat ik deed. Mensen vonden het intrigerend, spannend, lovenswaardig, goed en integer. Met de komst van de Annabel Nanninga’s van de wereld is het vanaf 2015 in een noodvaart bergafwaarts gegaan.
Mensen willen niet dat vluchtelingen hierheen komen, omdat ze vinden dat onze grote problemen eerst opgelost worden. En natuurlijk hebben we ook genoeg problemen in Nederland. Maar als je het afzet tegen de problemen van vluchtelingen, kun je dat niet met elkaar vergelijken.”
Cartoonist Jip van den Toorn tekent crisis na crisis: 'Ik wil iederéén een spiegel voorhouden'
Niet alleen vluchtelingen zelf, maar ook de hulp die aan hen wordt verleend, roept tegenwoordig agressie op. In het boek geeft Ceelen voorbeelden van de vele bedreigingen die ze heeft ontvangen. “Ik vind het beschamend, en onvoorstelbaar dat mensen dit doen. Heb je geen beschaving in je donder? De voorbeeldfunctie van de politiek is bedroevend. Zorg dat je mensen een goede, constructieve weg wijst, in plaats van dat je alles alleen maar afbreekt.”
Vroeger was ze na een bedreiging wel even van de leg. Inmiddels raakt het haar minder. “Het is erg, maar het is zo. Vandaag tikte ik nog een reactie, maar gelukkig heb ik ‘m toch weggegooid. Het heeft geen zin, en met die algoritmes krijgt een bericht dan alleen maar vaart. Ik vind dat we allemaal de plicht hebben om gedrag te vertonen waarmee je het leven voor een ander plezieriger, veiliger – nou, vul maar in – maakt. Ik hoop dat je dat opschrijft.”
Bang voor zichzelf is ze nooit geweest, wel voor haar inmiddels volwassen dochter. Agnes was nog heel klein toen de eerste bedreigingen kwamen en ze moest zelfs even met beveiliging naar school. “Wie verzint het om een klein meisje te bedreigen? Als ik diegene ooit in mijn vingers krijg, nou. Dit doe je bij niemand, maar zéker niet bij kinderen.”
Tineke Ceelen in Oekraïne, april 2022. Fotografie: Stichting Vluchteling.
Ook de reizen zijn steeds gevaarlijker geworden. Ceelen beschrijft hoe ze is beschoten en vastgehouden door een dictatoriaal regime, en dat is slechts een deel van wat ze meemaakte. “Langzaam maar zeker is het vernislaagje van ‘de weldoenende westerling’ verdwenen, en terecht. We zijn steeds meer een doelwit geworden, maar we zijn dan ook wel heel rijk tegenover hele arme mensen. Daarin speelt onze eigen arrogantie ook een grote rol.
We zijn niet in het minst rijk geworden door scheve handelsrelaties. Hoeveel mineralen halen wij op in Afrika om ze daar later weer als dure producten te verkopen? Ook ik word regelmatig beticht van koloniaal gedrag, en dan vooral door jonge mensen die vinden dat we op een gelijkwaardige manier om moeten gaan met de mensen die we helpen. Daar denk ik niet anders over. Zij moeten mede kunnen bepalen welke hulp er geleverd wordt en hoe zij bijvoorbeeld in beeld gebracht willen worden. Wel vind ik het totale bullshit dat je als witte mensen geen zwarte mensen zou mogen helpen.”
In Somalië is het voor Ceelen drie keer goed misgegaan. “In de week dat ik daar voor de vierde keer naartoe zou gaan, ben ik heel vervelend geweest voor mijn omgeving. Dat was puur omdat ik bang was. Ik dacht dat het nooit goed kon gaan. Uiteindelijk zijn gevoel en ratio twee verschillende dingen. Ik heb maximale bescherming als ik daar naartoe ga: van kogelvrije vesten tot een klein legertje dat met ons meereist, you name it en het is er. En als we er hulpverleners naartoe sturen en het geld van oma om de hoek, dan moet ik ook de ruggengraat hebben om er zelf naartoe te gaan. Al zeggen mijn collega’s nog steeds: ‘Kun je Somalië voortaan alsjeblieft overslaan?'”
Emily en Konstantina werken in een vluchtelingenkamp op Lesbos: 'De grootste angst is vergeten worden'
In haar boek beschrijft Ceelen hoe gewapende rebellen een oude vrouw dwongen te springen over een over de weg gespannen darm in Liberia. De darm was van haar zoon geweest. Op diezelfde reis hoort ze hoe kinderen dagen met de hoofden van vaders in hun schoot moesten zitten.
Hoe ga je met al die verschrikkelijke verhalen om? “Ik ben heel opgeruimd: ik loop de hele dag te stoffen en te strijken. Dat is mijn manier om orde aan te brengen. Wat ik heb meegemaakt, heeft me veranderd als mens. Het zou gek zijn als dat niet zo was. Zolang je het kunt omzetten in hulp, in iets positiefs, kun je veel hebben. Tegelijkertijd blijven de verhalen hangen: je hoeft maar één keer te krabben, en ze komen. Ik weet niet of ik het er nog onder kan houden als ik eenmaal stil ga zitten. We gaan het zien.”
Hoewel Ceelen nooit in burn-outs geloofde, komt ze er anderhalf jaar geleden toch in terecht. Het valt samen met het overlijden van haar moeder. “Dat gaf me de laatste zet. Alle zekerheden vielen onder mijn voeten weg. We belden twee keer per dag: ik begon de dag met mijn moeder, en ik eindigde met haar. Als ik in de winkel iets leuks zag hangen, belde ik om te vragen of het wat was. Nog steeds loop ik vaak naar de telefoon om haar te bellen.
Mijn moeder was een zekerheid, iemand die onvoorwaardelijk van me hield, ook als ik stomme dingen deed. Zonder haar en mijn zussen had ik dit werk nooit kunnen doen. Mijn moeder heeft zo vaak op mijn dochter gepast, en als ik op reis was, logeerde ze altijd bij mijn zus. Dankzij hen had ik de innerlijke rust om op reis te gaan en al die woeste ellende aan te kunnen.”
Tineke Ceelen en Grace, maart 2024. Fotografie: Stichting Vluchteling.
Zoals het de directeur van Stichting Vluchteling betaamt, benadrukt ze tijdens dit gesprek steeds weer dat iedereen iéts kan doen voor een ander. Een rode lijn in het boek is Ali, de jonge Afghaanse vluchteling die ze onder haar hoede heeft genomen en die ondertussen ook deel uitmaakt van haar persoonlijke leven. Iets wat ze eigenlijk nooit in die mate heeft gedaan.
“Ik weet dondersgoed dat je er niet één iemand uit kunt halen om te helpen en de rest vervolgens laten staan. Maar soms kun je niet anders. Er was iets aan hem waar ik niet aan voorbij kon lopen. En ik wilde het ook niet. Al weet ik dat het niet hoort, en weet ik dat het eigenlijk niet kan. Boeien. Het is nooit een schande om de hand uit te steken naar een ander. Ik hoop dat ik dat stukje medemenselijkheid aan anderen kan meegeven.”
Ondanks de huidige staat van de wereld vertikt Ceelen het de hoop te verliezen. Ze begint over Grace, een jonge vrouw die in Congo serieverkrachtingen overleefde. “Ik dacht: dit komt nooit meer goed. Zie nu de recente foto van ons die in het boek staat. Ze sprankelt, ze straalt, ze is sterk. Nee, ondanks talloze operaties heeft ze nog steeds geen controle over haar urine. Ze is honderden keren verkracht en zag haar familie voor haar ogen uitgemoord worden. En tóch heeft ze de kracht om haar leven op te pakken. Wie zijn wij dan om te wanhopen?
De pendule is nu heel ver de verkeerde kant opgeslagen, maar maak je geen illusies: hij komt weer terug. Ik weet niet hoe diep we eerst moeten zinken en dat is heel zorgwekkend. Maar hij komt terug. En de mensen die nu denken anderen weg te kunnen zetten en vernederen, komen dan bedrogen uit.”
‘Vlucht’ van Tineke Ceelen is nu verkrijgbaar.
Maral Noshad Sharifi vluchtte uit Iran: 'Een deel van mijn ouders is toen gestorven'
