Van virologen tijdens de pandemie tot vrouwelijke politici: velen krijgen online de nodige drek over zich heen. Waarom gooien we er op social media haat en ellende uit die we niet in iemands gezicht zouden zeggen?
En als we weten waar al die haat vandaan komt, hoe komen we er dan van af? LINDA.nl vroeg twee experts om broodnodige, hoopvolle raad.
Deze zomer stapte een Oostenrijkse huisarts uit het leven na stelselmatige online haatberichten en bedreigingen. ‘Ik hoop dat dit mensen die zich niet kunnen beheersen op social media aan het denken zet’, schreef OMT-lid Marion Koopmans, zelf ook een doelwit, in reactie op Twitter. Door al het online geweld kan de viroloog niet meer zorgeloos op pad. “Ik krijg gescheld naar mijn hoofd, ‘heks’ is heel gebruikelijk”, zei ze eind 2021 al tegen EenVandaag. “Mijn tijd komt nog wel, zeggen ze, als er tribunalen komen.”
Wie door Facebook-reacties of Twitter scrolt, kan niet om hatelijke opmerkingen heen. Gedeeltelijk komt dit van anonieme accounts – waardoor haat verspreiden vaak geen (sociale) consequenties heeft. Voor jagers-en-verzamelaars was samenwerking de enige kans om te overleven, stellen bepaalde evolutionaire theorieën. Sociaal wenselijk gedrag was dus noodzakelijk om niet uit de groep – en voor de leeuwen – gegooid te worden.
Op social media ontbreekt die prikkel van wederzijdse afhankelijkheid – en directe verantwoording. “Anonieme accounts zouden verboden moeten worden”, stelt Paul van Lange, hoogleraar sociaal psychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. “Anoniem durven mensen ontzettend veel, omdat het een tamelijke veilige uitgangspositie is om iemand zwart te maken.”
'Deepnudes' en de opkomst van nep naakt: wat kun je er tegen beginnen?
Als niemand weet dat jíj het bent, zal je niet snel buiten de groep geplaatst worden. Toch zijn er ook mensen die met naam en toenaam hun gal spuwen. Op social media missen we de sociale controle van het ‘dorpsplein’ van vroeger, stelt Van Lange. “Mensen zijn bijzonder gevoelig voor veroordelende blikken van anderen. Het directe ongemak zorgt dat je je wel een beetje inhoudt – dat zijn de corrigerende mechanismes van een groep. Maar op Twitter word je nu nog nauwelijks aangesproken op je gedrag.”
Mogelijk helpt het als andere gebruikers kunnen aangeven dat ze een tekst verwerpen of veroordelen, zegt de hoogleraar. Dit gebeurt al op Facebook, waar je met emoticons op individuele reacties kun reageren. Die ‘boze gezichtjes’ werken volgens de hoogleraar alleen vooral escalerend. “Ik denk dat als mensen die niet anoniem zijn veel neutrale signalen krijgen, dat hun tekst ‘niet normaal’ is, ze meer zullen uitkijken. Ik geloof heel erg dat de correctie uiteindelijk uit de groep zelf moet komen, maar dat moet dan wel gefaciliteerd worden door de bedrijven die achter de platformen zitten.”
Verder denkt Van Lange dat extreme berichten vaak impulsief getikt worden. “Stel je voor dat Twitter of Instagram haatdragende of bedreigende taal kan herkennen, en dat het systeem het bericht vervolgens pas plaatst wanneer je het over een uur bevestigt. Als we even uitgaan van het goede in de mens, zou dat de berichten die in een opwelling geplaatst zijn eruit halen.”
Verslaafd aan social media? Dan is je seksleven slechter, volgens onderzoek
Een theorie stelt dat je online eerder ruzie zoekt omdat je geen fysiek gevaar loopt. Wat Jan Bats, techniek filosoof en docent aan de Haagse Hogeschool, juist opvalt is dat anonimiteit en fysieke afstand niet altijd een prominente rol spelen. “Veel mensen reageren gewoon met volledige naam en foto. Online pesten gebeurt daarnaast vaak tussen mensen die elkaar kennen, en elkaar de volgende dag weer tegenkomen. Volgens mij is dat dus niet de enige reden.”
Voor zijn proefschrift deed Bats onderzoek naar de oorzaken van extreem online gedrag. Hij concludeerde dat het internet meer is geworden dan een doorgeefluik voor informatie – het is een persoonlijke ruimte waar jij zelf de regie hebt. We kiezen tenslotte zelf wie onze vrienden zijn op social media, en welke foto’s en informatie op onze pagina en feed terechtkomen.
De techniek filosoof vergelijkt het met een huiskamer – ingericht met jouw boeken, foto’s en favoriete mensen. Maar online kunnen vreemden die ruimte zomaar binnen komen vallen, terwijl ook zij in hun eigen ‘huiskamer’ zitten. “Die paradox – dat je bij elkaar binnen kunt komen terwijl je allebei in je eigen ruimte bent – is in de fysieke wereld eigenlijk onmogelijk. Stel je voor dat ik bij jou in huis kom en binnen één minuut je hond, partner en kinderen beledig. Dan zeg je toch: ‘Jan, je moet stoppen of weggaan. Je bent hier te gast.’ Ook in jouw online huiskamer vind jij dat jij mag bepalen wat de regels zijn, maar daar vindt de ander dat ook. Zo kan het snel escaleren.”
Haatberichten na aankaarten wangedrag F1-fans in Oostenrijk: 'Wees blij dat je aandacht krijgt, vieze woke hippie'
Omdat het internet als een huiskamer voelt, permitteren we onszelf daar volgens Bats meer vrijheid. “Mensen vinden over het algemeen dat thuis meer kan: ze maken hardere grappen, of zelfs discriminerende opmerkingen. Uit mijn onderzoek blijkt dat ze zich realiseren dat op straat niet alles toegestaan is – daar moet je jezelf een beetje inhouden. Maar het internet voelt als thuis, en de overheid moet niet achter de voordeur komen, of dat nu online of fysiek is. Daar mag meer dan op straat.”
De oplossing is volgens Bats niet eenvoudig. “Dat je op het internet een persoonlijk ruimte bouwt en allerlei informatiebronnen kan vinden, is juist de charme. En anonimiteit is belangrijk voor journalisten en klokkenluiders.”
Gebruikers moeten zich beter realiseren wat de consequenties zijn van hun online gedrag, stelt hij. “Socialmediabedrijven zouden openhartiger moeten zijn over wat ze met onze data doen, maar we moeten daar zelf óók proactiever in zijn.” Hoewel het internet als vrijplaats volgens Bats een groot goed is, mogen de normen van de samenleving wel duidelijker zichtbaar zijn. “De overheid en de politie zouden zich online wel wat meer mogen laten gelden, en duidelijke voorbeelden stellen van wat wel en niét kan op het internet.”
Naima emigreerde naar Portugal vanwege haatreacties op lichaam: 'Durfde het huis niet uit'
