Je wordt wakker en kunt niet bewegen. Terwijl er een schim op je kruipt, geven je ledematen niet thuis. Je wil schreeuwen, maar er komt geen geluid. Klinkt doodeng, maar één troost: slaapverlamming is écht niet gevaarlijk.
Nee, je ‘sleep paralysis demon’ is geen bedreigende geestverschijning, maar een tijdelijke toestand tussen slapen en waken die heel goed te verklaren is.
Slaapverlamming is al jaren een geliefd gespreksonderwerp op het internet: zo kun je op TikTok talloze video’s vinden over dit fenomeen. Tientallen jaren terug werden fora vol getikt met angstaanjagende verhalen over schimmen die je in bed vastgrijpen, terwijl je je niet kunt bewegen. Het gaat er soms behoorlijk wild aan toe: mensen spreken over nachtelijke bezoekjes van demonen, geesten en andere paranormale ervaringen. Dat weet ik, omdat ik ooit op dat soort fora zocht naar verhalen van anderen. Ik kon tenslotte niet de enige zijn die ’s nachts verlamd raakte en gekke dingen beleefde.
Ik kan me niet herinneren wanneer ik voor de eerste keer wakker werd en me niet kon bewegen, omdat het in ruim tien jaar tijd ontelbare keren is gebeurd. De afgelopen jaren komt het gelukkig nog maar zelden voor, maar een maand geleden was het ineens weer zo ver. Ik werd net na middernacht wakker en voelde hoe ik van achteren vastgehouden werd door iets zwaars. Ik probeerde me los te wrikken, maar mijn lichaam bleef roerloos in de houdgreep liggen. Na enkele momenten verdween de schim als een sluier van mijn lijf en kon ik me weer bewegen. Verdorie, dacht ik. Niet dit weer.
Ivo (31) slaapwandelt: 'Ik stond slapend eitjes te bakken in de keuken van het hostel'
Slaapverlamming werd in 1928 al voor het eerst in medische literatuur beschreven, vertelt Cathelijne Gorter de Vries, neuroloog en somnoloog bij het Zaans Medisch Centrum. Ze is gespecialiseerd in slaap-waakstoornissen en werkt voor het Slaap Waak Expertisecentrum van dat ziekenhuis. “Iemand met slaapverlamming wordt tijdens het ontwaken of in slaap vallen wakker, maar is dan over zijn hele lichaam verlamd”, legt Gorter de Vries uit.
Met name tijdens de droomslaap – ook wel de REM-slaap genoemd – zijn de spieren in je lichaam verlamd. “Evolutionair is dat heel goed bedacht, want tijdens je dromen verwerk je van alles. Je spieren zijn dan slap, zodat je je dromen niet kunt uitvoeren. Anders zou de wereld natuurlijk één grote chaos worden.”
In die toestand van verlamming hoor je eigenlijk niet wakker te worden, maar bij mensen met slaapverlamming gebeurt dat toch. Gorter de Vries: “Dat kan een heel angstige sensatie zijn. Zeker 75 procent van de mensen die het overkomt, hallucineert tijdens de slaapverlamming. Ze horen, voelen of zien dingen die er niet zijn. Dat kan het gevoel van angst weer vergroten.”
Anouk Hoogendijk slaapt sinds moederschap hooguit vijf uur per nacht: 'We zijn aan het overleven'
Slaapverlamming komt vrij vaak voor. “Ongeveer 7,6 procent van de gewone bevolking heeft één keer in zijn of haar leven last van slaapverlamming”, vertelt Gorter de Vries. “Dat is stiekem best veel, want dan heb ik het dus niet eens over de mensen bij wie het vaker terugkomt of die er in het kader van een andere slaapaandoening last van hebben.” Zo kunnen ook mensen met narcolepsie (overmatige slaperigheid, red.) episodes van slaapverlamming ervaren.
Zelf heb ik er dus al ruim tien jaar last van, maar wel met lange tussenpozen. Soms heb ik het ineens een twee jaar niet, en dan ineens twee keer in één week. De ene keer houdt dat even aan, vaker is het vrijwel direct weer verdwenen. De laatste jaren word ik maar zeer zelden verlamd wakker, en áls het gebeurt, is het altijd in een periode dat ik slecht slaap of gestrest ben.
Dat laatste is helemaal niet gek, vertelt Gorter de Vries. Een van de risicofactoren van slaapverlamming is namelijk een slechte slaapkwaliteit. “Mensen die veel onderbrekingen hebben in hun slaap en daardoor een slaaptekort, hebben een grotere kans om slaapverlamming te krijgen, omdat zij makkelijker switchen tussen de verschillende slaapstadia. Als je slaaptekort hebt, kun je al als je net in slaap bent gevallen in je droomslaap terechtkomen. Omdat je de normale slaapcyclus dan niet hebt doorlopen en de slaap daardoor vrij instabiel is, neemt de kans op slaapverlamming toe.”
Ook is er een relatie met posttraumatische stress-, paniek- en angststoornissen. “Waarschijnlijk is die relatie niet direct, maar komt het onder die patiëntengroepen vaker voor omdat zij sowieso al slechter en met veel onderbrekingen slapen. Ook wie op zijn of haar rug slaapt, loopt trouwens meer risico.”
Sleep divorce: deze 4 vrouwen slapen apart van hun partner en vinden dat heerlijk
Toen ik begin twintig was, durfde ik nauwelijks op mijn rug te slapen – nu doe ik dat gewoon omdat ik bijna nooit meer episodes van slaapverlamming krijg. Mijn leven zag er toen heel anders uit dan nu op mijn 33ste. Ik studeerde nog en werkte meerdere keren per week tot na middernacht in de horeca. Als ik niet werkte, zat ik vaak tot laat met vrienden aan de keukentafel of in de kroeg.
Een onregelmatige levensstijl en/of (veel) stress kunnen het risico op slaapverlamming verhogen, zegt Gorter de Vries, omdat dit je slaapkwaliteit verstoort. “Zoals bij bijna alle slaapproblemen, is slaapverlamming bijna altijd gerelateerd aan factoren die overdag spelen, en hoe je dat ’s nachts verwerkt. Op een gegeven moment zul je vanzelf bij jezelf herkennen in welke periodes je het krijgt en wat daaraan vooraf gaat. Ik hoor vaak van patiënten dat ze het hebben wanneer ze slecht slapen, stress hebben of een nacht doorgehaald hebben vanwege een feestje. Het valt of staat met hoe goed je slaapkwaliteit is en hoe goed je de slaapcycli doorloopt.”
Kun je slaapverlamming voorkomen of in ieder geval het risico erop verminderen? “Het antwoord is deels ja”, zegt Gorter de Vries. “Rust, reinheid en regelmaat, zeg ik altijd. Je moet slaaptekort, stress en spanning proberen te vermijden. Geef jezelf daarbij vooral zoveel mogelijk ruimte en tijd om te slapen. Kijk naar je slaaphygiëne en bedenk wat je zelf kunt doen om je slaap te verbeteren. Beperk bijvoorbeeld je beeldschermgebruik, en zorg dat je voldoende beweegt overdag. Houd dezelfde slaaptijden aan, ook in het weekend. Dat kan allemaal helpen.”
Ooit las ik op het internet dat je de verlamming kunt doorbreken door met je tenen en vingers te wiebelen. Hoewel dat me nooit meteen lukt – ik kan immers niet bewegen – helpt de poging me wel, omdat het me het gevoel geeft dat ik controle over de situatie heb. Volgens Gorter de Vries kan iemand met slaapverlamming echter weinig anders doen dan wachten.
“Ik hoor vaak dat dit makkelijker wordt als mensen het vaker hebben gehad, omdat ze dan weten hoe zo’n verlamming verloopt en dat het altijd weer overgaat. Ze wachten rustig en proberen zich te focussen op hun ademhaling: in door je neus, uit door je mond. Ik denk dat dit kan helpen, maar tegelijkertijd is het voor iedereen anders. Besef vooral dat het écht overgaat en dat het vaak langer lijkt te duren dan in het echt zo is. We weten dat slaapverlamming gemiddeld een minuut of vijf duurt en vaak korter dan een minuut: soms slechts enkele seconden.”
Max Terpstra: 'Ze keek me aan alsof ik haar uitlegde hoe 'slapen' werkt'
Ik vind slaapverlamming met de jaren veel minder vervelend, inderdaad omdat ik weet dat het altijd snel weer voorbij is. Toen het een maand geleden weer gebeurde, was ik vooral geïrriteerd en lag ik te wachten, van: duurt dit nog lang? Wel heb ik genoeg vervelende hallucinaties gehad. Van zware entiteiten die bovenop me lagen en me vasthielden, tot gezichtsloze mannen die de kamer in gleden: ik ken ze allemaal. Het bizarst waren de horrorkinderen die om mijn bed dansten terwijl ik als bevroren toekeek.
Gorter de Vries hoort vaker dat mensen zeer uiteenlopende hallucinaties hebben. “We weten dat het gepaard gaat met de sensatie dat er iets in de kamer is, zoals een schim of geluid. Ik denk dat het te maken heeft met de switch tussen slaapstadia. Je bent wakker, maar zit ook nog in die REM-slaap waardoor je sensaties hebt die je normaliter alleen in een droom beleefd.”
De betekenis die je eraan geeft, is afhankelijk van je context. In sommige culturen wordt slaapverlamming gezien als een paranormaal verschijnsel, terwijl men in Nederland eerder naar de wetenschappelijke verklaring kijkt. “Je ziet dat slaapverlamming door de geschiedenis en culturen heen heel wisselende verklaringen krijgt. In Egypte geloven ze bijvoorbeeld veel vaker in het bestaan van demonen, en dat merk je ook aan de manier waarop slaapverlamming wordt uitgelegd. Ook in andere culturen krijgt het al snel een spirituele betekenis. Terwijl ik denk dat Nederlanders er wat nuchterder instaan en eerder zullen denken: laat maar, het zal wel aan mij liggen.”
'Ons familiebed is 3 meter breed': deze 4 moeders slapen met hun kinderen in één bed
Ik heb er zelf nooit aan gedacht om hulp te vragen, omdat het me nooit heel erg belemmerd heeft. Na een paar nachten is de slaapverlamming bij mij als vanouds weer verdwenen. Bij Gorter de Vries melden zich vooral patiënten die het ineens héél vaak hebben. “Mensen bij wie het in één keer om de haverklap voorkomt. Meestal is het goed te verklaren waar dat vandaan komt, en zie je dat het vermindert wanneer hun leven rustiger wordt.
Op de slaappoli proberen we mensen vooral gerust te stellen en te benoemen wat ze zelf kunnen doen om hun nachtrust te verbeteren. Het is niet ernstig en het gaat écht vanzelf weer over. Wel proberen we de mensen eruit te pikken die zoveel angst voor slaapverlamming ontwikkelen dat hun bed en de slaap een negatieve lading krijgt. Zij kunnen baat hebben bij cognitieve gedragstherapie van een slaappsycholoog, maar dat komt zelden voor.”
Gorter de Vries krijgt weinig patiënten die alleen voor slaapverlamming komen – meestal is er dan ook een relatie met andere slaapstoornissen. “Als je je bijvoorbeeld ook heel slaperig voelt overdag en geen lange stukken auto kunt rijden of een vergadering uit kunt zitten. Dat zijn klachten die bij narcolepsie passen. Dan moet je zeker aan de bel trekken.”
Wanneer moet je hulp zoeken als je puur en alleen slaapverlamming hebt? “Als het ook angst geeft overdag en je bang bent om te gaan slapen, is het tijd om met iemand te gaan praten. Óf als het heel frequent voorkomt, bijvoorbeeld als je wekelijks klachten hebt. Je kunt dan met de huisarts in gesprek gaan, die je eventueel kan doorverwijzen naar de slaappoli.”
Dit artikel is onderdeel van het LINDA.dossier ‘SLAAP’. Het hele dossier lees je hieronder.
Het beste van LINDA. direct in je mail? Meld je aan voor onze nieuwsbrief.
'Mijn hele lichaam verlangde ernaar': Bernadette (29) was verslaafd aan slaappillen
