Opvliegers, slapeloze nachten en meer kans op psychische problemen: de overgang brengt heel wat teweeg in je hersenen. Wat gebeurt daar precies?
Tussen het begin van de overgang en je laatste menstruatie, schommelen je hormoonlevels heen en weer. En dat verandert de structuur van je brein.
Het is deze week de Week van de Overgang. Het doel: de nog steeds heersende taboe rondom dit onderwerp doorbreken.
Zo rond je vijftigste – maar (veel) eerder of later kan ook – markeert de overgang de periode richting de laatste menstruatie. De eierstokken stoppen langzaam met de productie van oestrogeen en progestageen, totdat de menopauze zich aandient: het einde van je vruchtbare leven. Al deze hormonale schommelingen zijn van invloed op de werking van je brein.
Een Amerikaanse studie van Weill Cornell en de University of Arizona uit 2021 laat zien hoe de structuur van het vrouwelijke brein tijdens de overgang verandert. De onderzoekers vonden bij ruim 160 vrouwen een lichte afname van zowel grijze als witte stof. Bij mannen gebeurt dit niet.
Na de menopauze stopt dit proces, en in sommige gevallen neemt de materie vervolgens weer toe. Alleen niet tot hetzelfde formaat als daarvoor. Neurobioloog en hersenonderzoeker Dick Swaab spreekt zelf liever van “heel kleine verschuivingen” in de hoeveelheid witte en grijze stof. “De activiteit verandert, maar het is niet alsof het brein ineens enorm krimpt.”
De overgang in 3 hilarische tekeningen van Maike Meijer: 'Een taille? Das war einmal'
Het vrouwelijke brein blijkt het verlies aan volume volgens de Amerikaanse onderzoekers daarnaast goed te compenseren. “Onze studie laat zien dat het brein zich meestal weet aan te passen aan het nieuwe normaal”, zegt onderzoeker en neuroloog Lisa Mosconi tegen The Wall Street Journal.
Met opvliegers of stemmingswisselingen valt die aanpassing alleen niet altijd mee. “Door een plotselinge daling in oestrogeen moeten vrouwen in de overgang leren omgaan met een totaal ander functionerend brein”, legt Swaab uit. “Dat is vergelijkbaar met de puberteit, als je hormoonlevels ineens omhoog schieten en dit gedragsveranderingen teweegbrengt.”
De hoeveelheid oestrogeen kan geleidelijk, maar ook met heftige pieken en dalen afnemen, zegt ook Mireille Boerma, psychiater en onderzoeker met overgangsexpertise. Daar heb je soms flink last van, omdat de hersenen steeds weer moeten bijschakelen. “Dat lukt meestal wel, maar het kan bijvoorbeeld overmatig zweten veroorzaken. Net als psychische klachten.”
Menstruatiemeisjes over het taboe op menstrueren: 'Verstop je tampons niet, maar laat ze zien'
Veel hersenproblemen ontstaan dan ook tijdens de puberteit óf de menopauze. “Hormoonwisselingen triggeren hersenziektes, zoals schizofrenie”, legt Swaab uit. “Meestal zijn deze genetisch, maar als hormonen een extra belasting voor het brein vormen, komen de symptomen ineens naar voren. ”
Boerma onderzocht begin 2000 het verschil tussen mannen en vrouwen in het ontwikkelen van psychoses. “We zagen toen bevestigd dat tijdens de overgang, naast de puberteit, een tweede piek optreedt van vrouwen die een eerste psychose krijgen. Recenter onderzoek wijst erop dat hoge oestrogeen-spiegels mensen in hun vruchtbare periode beschermen. Je ziet bijvoorbeeld ook dat antidepressiva tijdens de overgang soms minder goed werken, omdat deze eerder ondersteund werden door oestrogeen.”
Oestrogeen beschermt dus onze hersenen, en dat heeft niet alleen een positief effect op onze mentale, maar op onze algehele gezondheid. Zo hebben vrouwen tijdens én na de overgang meer kans op hart- en vaatziekten, omdat oestrogeen de vaatwand soepeler en sterker maakt.
Tv-kok Nadia Zerouali over de overgang: 'Een vent had ik uit m'n bed geschopt'
Twee op de drie Alzheimer-patiënten is vrouw. Belgische onderzoekers beargumenteerden vorig jaar dat dit niet alleen komt doordat zij ouder worden. Ook hier wijzen zij naar de afname van oestrogeen tijdens de overgang. Vrouwen die laat beginnen met menstrueren en vroeg in de menopauze komen, hebben een kortere oestrogeenproductie. Ze zouden zo een verhoogd risico op cognitieve problemen én dementie hebben. Dat geldt ook voor vrouwen van wie de eierstokken operatief zijn verwijderd.
Neurobioloog Swaab onderzoekt momenteel of vrouwen een grotere kans op Alzheimer hebben vanwege hormonen. “Als je het corrigeert voor leeftijd, is het nog steeds te simpel om te denken dat oestrogenen daarvoor de enige verklaring zijn”, vindt hij. “Wij denken dat hormonen die door de hersenen zelf geproduceerd worden belangrijker zijn, maar dat onderzoek loopt nog.”
Verschillende studies hebben onderzocht of hormoontherapie de kans op dementie verkleint, maar de resultaten zijn wisselend. Wel is aangetoond dat oestrogeen slikken een positief effect heeft op overgangsklachten. Net als het doorslikken van de pil, zegt Swaab. “Als je deze al jaren slikt, heb je al bewezen dat het risico op trombose niet groot is. En als de dosering van oestrogeen bij hormoontherapie laag blijft, is dat risico ook aanvaardbaar.”
Veel vrouwen willen liever geen hormoontherapie omdat ze denken dat je daar borstkanker van krijgt, weet psychiater Boerma. “Jaren geleden stelde een Amerikaans onderzoek dat oestrogeen én progesteron slikken je meer kans gaf om ziek te worden. Dat blijft hangen, terwijl er zelfs een rectificatie is gekomen omdat de kans veel minder groot bleek dan werd beschreven.” De onderzochte groep was niet representatief voor de Europese situatie, en de onderzochte medicijnen zijn hier nooit op de markt geweest.
Hormonale migraine: wat is het en wat valt er tegen te doen?
De overgang valt dus niet mee, maar je kunt het ook als een ‘window of opportunity’ zien, benadrukt Boerma. “Vanaf dat je hormonen beginnen te rommelen tot de laatste menstruatie, kun je nog een heleboel ziektes voorkomen. Bijvoorbeeld door hormoontherapie, maar ook door gezond te leven: niet roken, weinig drinken, gezond eten en veel bewegen. Denk niet: ach, ik zit al in de overgang, het heeft het allemaal geen zin meer. Je kunt nog écht iets veranderen, en je hersenen en je hele lijf zo een stuk fitter houden.”
Dit artikel is onderdeel van het LINDA.-dossier over de overgang. Meer weten?
We zijn onze hormonen, zegt Max Nieuwdorp: 'Ze boetseren ons lichaam en brein'
