In de jeugd van Maddy Stolk (53) was het Nederlands-Indisch verleden van haar ouders altijd aanwezig, al sprak haar moeder er nooit over. Met haar roman ‘Soedah, laat maar’ wil ze dat Indisch zwijgen doorbreken.
“Zelfs als ik kind riep ik al: ‘Het is knettergek wat hier thuis gebeurt.'”
Na het overlijden van haar moeder moet schrijfster Maddy Stolk haar ouderlijk huis ontruimen. Sinds ze zich kan herinneren, moet ze zich daar door manshoge stapels rommel en ‘relikwieën van voorbije levens’ heen werken. Het resultaat van een mensenleven waarin niets wordt weggegooid. “Ken je die programma’s over hoarders? Zo was het”, legt ze uit terwijl haar handen zich bijna weer een weg langs papieren en dozen lijken te waden.
Haar vader, een huisarts in Amsterdam, is gedurende zijn leven veel van huis en laat de extreme verzameldrift ‘een beetje gebeuren’. “Hij begreep dat het een trauma was waar hij niet aan kon komen bij mijn moeder”, zegt Stolk. Tijdens haar bezoek aan een expertisecentrum in psychotrauma wordt dit bevestigd. “Ik begon te vertellen over mijn moeder, van: ‘Ik heb daar last van, want ze doet dit en dat.’ Nog voordat ik bij het derde punt was, maakte die vrouw de hele lijst af. Mensen die onder de tien jaar in een jappenkamp hebben gezeten, bleken bijna allemaal dezelfde verschijnselen te hebben.”
In Nederland hebben twee miljoen mensen een Indische achtergrond. Ook de ouders van Stolk groeien op in Nederlands-Indië en maken daar op jonge leeftijd de Tweede Wereldoorlog mee. Nadat de voormalig kolonie in 1942 wordt bezet door Japan, destijds bondgenoot van nazi-Duitsland, komen veel mensen met een Nederlandse of Europese achtergrond in interneringskampen – ‘jappenkampen’ – terecht. Ze krijgen daar onder andere te maken met slechte leefomstandigheden, ondervoeding en (seksueel) geweld. Indische Nederlanders mogen vaker buiten de kampen leven, maar daar is het leven meestal niet veel beter.
Soedah, laat maar is autofictie: een roman met autobiografische elementen. Stolk heeft die afstand nodig om dit verhaal te vertellen. “Het zijn natuurlijk de herinneringen van een klein kind, door de ogen van een vijftigjarige. En ik wilde ook niet per se mijn eigen verhaal vertellen. Het gaat mij om het verhaal van de Indische Nederlanders.” Maar dat het boek er moet komen, weet ze al jaren. “Na mijn moeders dood heb ik het in een jaar opgeschreven. Ik kon niet anders. Het verhaal heeft al die tijd in een pan op het vuur staan stoven, en borrelen. Dus toen éindelijk die deksel van de pan mocht, was het er al.”
Het woord ‘soedah’ wordt in Stolks jeugd dagelijks uitgesproken, en staat voor ‘laat maar, daar hebben we het niet over’. “Het Indisch zwijgen is een heel bekend fenomeen onder Indische Nederlanders. Mijn moeder ging daarin nog een stap verder: omdat je niet in een jappenkamp had gezeten, was niets wat je overkwam écht belangrijk. ‘Hou op met emmeren over dat gebroken been van jou, zo erg is het niet’, klonk het dan. Alles, groot en klein, werd onder die noemer weggeveegd. Misschien was het meer dan alleen ‘ik heb het zwaar gehad en jij niet’ en vermeden ze het ook om ons er niet mee te belasten. Het verleden was hoe dan ook onaanraakbaar.”
Tv-maker Kelly-Qian van Binsbergen wilde 'blik shit' adoptie niet openen (maar doet het nu toch)
Stolks moeder besefte niet dat ze een trauma had. “Ze vond dat er niets mis was, het was onbespreekbaar. Natuurlijk had ze daarmee aan de slag gemoeten, maar die middelen of dat inzicht waren er in die tijd niet.” In haar roman beschrijft ze een afwezige moeder die onvoorspelbaar, hard en afwijzend uit de hoek kan komen. Thuis klinkt niet als een warme of veilige plek, en Stolk herinnert zich een bepaalde eenzaamheid. “Ik vond het leven echt best wel stom. Maar ja, als kind weet je niet beter en dan denk je: dit is het dus. Ik had wel altijd al het gevoel dat ik ergens op de verkeerde verdieping uit de lift was gestapt. Ik dacht: ik hoor hier niet, waarom ben ik hier? Existentiële vragen die je helemaal niet hoort te stellen op je zesde.”
Haar vader typeert ze als een zachte man die haar thuis in bescherming neemt. Met de jaren brengt hij wel steeds meer tijd in zijn Amsterdamse praktijk door waar hij alle extreme probleemgevallen op zich neemt: daklozen, junks en andere verloren zielen. “Ik denk dat hij dat van mijn oma, zijn moeder, had. Zij was net een generaal die zich over iedereen ontfermde; als weduwe had ze geen andere keus. Mijn vader was vijftien toen de oorlog begon en hij moest knokken voor zijn leven. Toen ik dezelfde leeftijd had, leek hij te denken: ‘Oké, nu moet ook jij het zelf doen, daar met je moeder.”
In Heemstede kent Stolk geen Indische gezinnen die iets vergelijkbaars meemaken. “Misschien waren ze er wel, maar ik heb ze niet gezien. Van ons zag je het ook niet, hè? Je hield dat stil.” Pas als ze jaren later bij een Indisch tijdschrift stage loopt, ziet ze hoe ook haar collega’s alles wat er onderhuids pruttelt aan de kant schuiven en weer met de orde van de dag verder gaan. ‘Soedah’, klinkt het op de werkvloer. “Ik dacht echt: wacht eens even. Nú begrijp ik het! Niet alles, maar wel bijna, van mijn eigen jeugd. Dit gedrag is dus gewoon Indisch, en niet alleen iets wat bij mij thuis gebeurt. Het hoort bij deze hele grote groep mensen. Ik vond dat een fantastische openbaring.”
Ingrid en Sophie ontdekten dat hun vader bij de SS zat: 'Je denkt toch: ben ik ook zo?'
Lange tijd wist Stolk bijna niets over het verleden van haar ouders. Haar vader probeerde haar er weleens over te vertellen, maar dat hield ze zelf meestal af. “Zodra hij erover begon, werd mijn moeder boos. En dat leidde altijd tot frictie of conflicten. Ik dacht daarom vaak: hou er maar over op.”
Tijdens het uitruimen van haar ouderlijk huis vindt Stolk tapes waarop haar vader zijn levensverhaal vertelt, die een bijzondere rol in haar roman spelen. Ook gaat ze naar het nationaal archief om het rapport Werner in te zien, dat adviseerde om de komst van Indische Nederlanders zoveel mogelijk te ontmoedigen. Na de oorlog keerden meer dan 300.000 van hen terug naar het vaderland. “Ik was woedend toen ik dat las, omdat het daardoor zo voelbaar werd hoe erover hen gedacht werd tot in de bovenste laag van de regering. En dat er waarschijnlijk toch instructies waren dat ze zo Nederlands mogelijk moesten worden. Ze werden behandeld alsof ze infantiel waren, wilden. Die vernedering moet immens geweest zijn.”
Het welkom dat Indische Nederlanders na de oorlog in hun thuisland kregen, was ijskoud. Stolk leert hoe ze in een contractpension soms wel met vijf gezinnen op één kamer verbleven, en maar eens per week mochten douchen. “Ze kwamen uit de tropen, hè, waar het 40 graden was en je drie keer per dag douchte. Dus ze voelden zich natuurlijk hartstikke smerig, en stonden dan op de gang te kijken of de hospita er was zodat ze het stiekem toch konden doen. Ze mochten geen rijst eten, want dat was apenvoer, maar moesten verplicht aan de andijviesoep. ‘Ciske de Rat’-achtige taferelen.”
Verhalen van 'troostmeisjes' openbaar: 'Vrouwen stonden naakt voor een keuringscommissie'
Alle details van wat haar ouders is overkomen, kent Stolk niet. Dat hoeft ook niet, zegt ze. Wel weet ze dat er ongekende wreedheden plaatsvonden in de jappenkampen. “Toen ik dat ontdekte, dacht ik vooral aan mijn oma. Ze sprak bijna niet meer, staarde alleen catatonisch voor zich uit. Nu wist ik: die ogen hebben waarschijnlijk dingen gezien waardoor ze niet anders meer kon.”
Ook Stolks vader worstelde met een ingehouden woede die ze maar één keer te zien kreeg. “Op tape zegt hij dat hij nadat hij uit de gevangenis kwam door de Indonesiërs, het volk waar hij voor de helft van afstamde, werd aangevallen. Dit is een heikel punt in de Indische gemeenschap: Indische Nederlanders werden gezien als verraders die met de kolonisator hadden geheuld en daar ook nog eens kinderen met hen hadden gekregen. Daar zat denk ik zijn grootste pijn. Hij heeft nooit begrepen dat degenen die hij als zijn eigen mensen beschouwde zich ineens tegen hem keerden. Hij begreep niet waar die haat vandaan kwam, die moordlust.”
Er zit ook woede in haar, merkt ze. “Ik ben Indisch, dus ik laat iemand eerst 600 keer enorm over mijn grens gaan totdat ik schijnbaar uit het niets ontplof als een vulkaan. En ik ben dan ook meteen klaar met iemand, wat eigenlijk heel oneerlijk is, want ik heb er tenslotte eerder niets over gezegd. Mijn huidige vriend is ook Indisch en ziet het al aan mij voordat het eruit komt. Maar vorige geliefden stonden perplex, van: ‘Wow, wat gebeurt hier?'”
“Ik ben verder heel mellow, maar soms schrik ik hoe boos ik kan worden. Het blijft een interessante vraag: is die boosheid van mij, of ben ik zo geworden door wat er aan transgenerationeel trauma in mijn DNA is doorgegeven?”
'Lichter dan ik' vertelt verhaal van de Indonesische njai: 'Je ziet haar in iedere familie terug'
De oma van haar vaders kant is spiritueel – iets wat ze ook bij Stolk voelt, en waar ze elkaar tijdens haar jeugd in vinden. Als ze een jaar of zes is, zegt haar oma dat haar kracht in woorden ligt maar dat ze daar wel ‘een prijs voor zou betalen’. “Ergens denk ik dat ze wel geweten heeft dat ik het trauma zou gaan doorbreken. Maar dat is niet voor bangeriken, dat wist zij ook wel.”
Uiteindelijk is Stolk ook voor haar dochter in hun familiegeschiedenis gedoken. “Ik wil haar niet met dezelfde vragen achterlaten. Ik heb me verdiept in transgenerationeel trauma, waarbij zwijgen een copingmechanisme kan zijn. Dat wil ik niet aan haar doorgeven, want dat heeft niets met haar te maken. Ik wil haar vrij houden van al die shit. Ken je die meme van die brandende lucifers, waarin één houtje naar beneden zakt en het vuur stopt? Iemand moet het trauma aangaan, en dan stopt het. Ik moest die lucifer zijn. Dat doe ik niet alleen voor haar – ook voor mezelf.”
Stolk krijgt ook op andere vlakken veel te verduren. Op haar 49ste wordt ze overvallen door een hersenbloeding, waar ze voor LINDA. columns over schrijft. Toch zegt ze tijdens het schrijfproces nog tegen haar redacteur dat ze twijfelt of haar verhaal wel ‘erg’ genoeg is om een boek te vullen. “Dat gevoel raak ik niet meer kwijt, denk ik. Van: is het wel écht erg? Stel ik me niet aan? Maar ik vind dit verhaal uiteindelijk wel echt belangrijk voor de Indische groep, waarbij ik mijn eigen leven slechts als kapstok gebruik. De belangrijkste reden waarom ik dit heb gedaan is dat ik niet meer wil meedoen aan het zwijgen: ik wil dat openbreken, voor mezelf en anderen.”
‘Soedah, laat maar’ van Maddy Stolk is vanaf 26 september verkrijgbaar.
Janice Deul over belang van Keti Koti: 'Laat empathie en compassie zien door er te zijn'
