Na De Camino heeft schrijfster Anya Niewierra (60) met De nomade een misschien nog wel groter succes in handen. Haar moeder met alzheimer is deels de inspiratie voor het verhaal over grenzen en opborrelende geheimen.
Deze week werd bekend dat Anya Niewierra als Nederlandse schrijver geschiedenis heeft geschreven. De auteur staat deze week met al haar vijf boeken in de Bestseller 60, de lijst van de meest verkochte boeken. Boekenkoepel CPNB spreekt van een “volstrekt unieke prestatie”.
Zodra Niewierra’s camera aanschiet, verschijnt achter haar een foto van de heuvels van Zuid-Limburg. Dat is niet geheel verrassend, want naast haar schrijverschap is ze ook al ruim dertig jaar VVV-directeur van de regio waar ze haar hele leven heeft gewoond. Ze gebaart naar het glooiende landschap dat achter haar ligt. “Dit is achter mijn huis, als ik over de bomen heen kijk.”
Ondanks een veeleisende baan is ze ook als schrijfster zeer productief. In veertien jaar tijd verschijnen zeven boeken van haar hand. Maar héél vroeg opstaan of nachtbraken, daar doet Niewierra niet aan. “Het is een kwestie van heel veel andere dingen niét doen”, legt ze uit. “Vooral niet te veel poetsen, bijvoorbeeld. En ik kijk amper televisie, terwijl de gemiddelde Nederlander dat zeventien uur per week doet. Verder heb ik al een heel sociaal beroep, dus loop ik niet meer alle verjaardagen af. En ik doe niet meer aan grote, verre vakanties. Ik ga naar ons huis in Frankrijk en schrijf.”
Op haar 49ste verschijnt haar eerste thriller – Vrij Uitzicht – die meteen goed wordt ontvangen. Niewierra lacht. “Dat was mijn geluk, want dan ga je er wel mee door.” Het blijkt het startsein voor meer succes. Vooral haar vorige roman De Camino wordt een grote hit, en staat ruim twee jaar in de Bestseller 60. Ook wint het boek de NS Publieksprijs en de Hebban Thrillerprijs.
De Camino is zo het ijkpunt geworden waar iedereen haar andere werk mee vergelijkt, merkt Niewierra. “Maar ik heb daar met het schrijven van De nomade geen stress van gehad; dit boek was al klaar toen De Camino doorschoot. Ook ben ik een kalm, ‘met beide benen op de grond’-mens en zestig. Ik heb al het nodige meegemaakt, dingen die veel relevanter zijn dan commercieel succes. Wel blijf ik natuurlijk altijd benieuwd naar hoe het wordt ontvangen. Wat blijkt: dit boek scoort beter, en veel lezers zeggen het zelfs beter te vinden dan De Camino. Daar ben ik natuurlijk heel blij mee.”
Leven zonder romantische liefde: 'De schaamte dat ik door niemand gekozen ben, blijft'
In De nomade woont de 37-jarige documentairemaker Olga Liebke samen met haar vader in het Harz-gebergte bij het voormalige IJzeren Gordijn. De twee zijn altijd een eenheid geweest, ook nu haar vader dementerend is. Olga’s moeder is overleden bij de geboorte en andere familie is er niet – dat is haar altijd verteld. Totdat haar vader herinneringen deelt die van die geschiedenis afwijken en Olga op documenten stuit die haar leiden naar de voormalige Sovjet-Unie. Wanneer ze in het grensgebied van Polen, Litouwen en Belarus op zoek gaat naar antwoorden, stuit ze op een geheim verleden.
Het idee voor het boek ontstaat op 23 mei 2021. Belarus haalt dan een Ryanair-vliegtuig naar de grond onder het mom van een valse bommelding. Aan boord zit de kritische, Belarussische journalist Roman Protasevitsj die door de autoriteiten gearresteerd wordt. In De nomade zit hoofdpersoon Olga tijdens een vlucht naast een journalist die iets soortgelijks overkomt.
Niewierra: “Voor iemand in de reisbranche was dit heel groot. Eerst werd er een vliegtuig uit de lucht geschoten (MH17 in 2014, red.) en nu werd er een naar de grond gehaald vanwege een foutieve bommelding, waarvan al meteen duidelijk was dat het fake was. Ik denk dan: als je zoiets doet, zorg dan wel dat het klopt. Dat was bij mij wel de trigger, van: wat gebeurt hier? En waarom zo? Ook besefte ik, toen ik op een kaart zag waar het gebeurd was: dat is précies de hoek waar opa vandaan komt. Ineens was ik me daar weer bewust van, terwijl ik al decennia niet aan Oost-Pruisen gedacht had.”
Oost-Pruisen is een voormalige Duitse provincie die na de Tweede Wereldoorlog opging in de Sovjet-Unie en Polen. Anno 2024 zou het op de kruising van Litouwen, Polen en Belarus gelegen hebben. Voor dit boek reist Niewierra er voor het eerst naartoe. “Achthonderd jaar aan Duitse geschiedenis is daar letterlijk weggevaagd. Het enige wat nog aan die tijd herinnert, zijn de lindebomen en hier en daar een oude boerderij. En het kasteel dat ik als basis heb genomen. Maar dat is puur geluk, want de meeste ‘Schlösser’ zijn vernietigd. De begraafplaatsen zijn geruimd, de namen zijn veranderd, de mensen wonen er niet meer. Al die wortels zijn heel rigide doorgeknipt. Ik vond dat confronterend om te zien. Ik wist wel dat mijn opa’s familie gevlucht was, maar dat het zó hard was, wist ik niet.”
Niewierra’s Limburgse roots gaan (minstens) terug tot de achttiende eeuw: iets waar ze zich al haar hele leven mee identificeert. Maar over Oost-Pruisen hadden ze het als gezin niet. “Mijn opa is gestorven toen mijn vader één was, dus hij heeft hem nooit gekend, en in de jaren dat ik opgroeide lag Oost-Pruisen achter het IJzeren Gordijn. Mijn vader was een nuchtere, wijze man: hij had dat verleden losgelaten en nul interesse. En als die kaping niet had plaatsgevonden en ik dit boek niet had geschreven, was ik zelf ook nooit die kant opgegaan. Terwijl wel een kwart van mijn genetisch materiaal daarvandaan komt, maar wat dat betreft ben ik net mijn vader.
Hij zei: ‘Mijn leven ligt hier. Ik ben een Limburger.’ Het enige wat hij bij een bezoek had gehad, is een gps-codenummer waardoor hij wist: oké, hier ergens is mijn vader geboren. Want alles daar is kapot geschoten, leeggeroofd en weg. Dus ik denk dat hij wijs is geweest in zijn besluit. Hij zei: ‘Het is van alle tijden dat er verplaatsingen zijn. En je moet gewoon je leven oppakken waar je je goed voelt.’ Hij voelde zich goed in Zuid-Limburg, en ik ook.”
Deze vergeten feministen voorkwamen een arbeidsverbod voor getrouwde vrouwen
Haar vaders uitspraak sluit mooi aan bij de titel van het boek. Maar met het woord ‘nomade’ verwijst Niewierra naar meerdere contexten. Zo moesten de ‘Heimatvertriebene‘ na de Tweede Wereldoorlog voormalig Duitse gebieden verlaten en zich aanpassen aan streken waar ze vaak niet welkom of bekend waren. Een deel zwierf jarenlang van plek naar plek.
Tegelijkertijd herkent Niewierra het ‘nomadische brein’ ook bij mensen die onder een dictatuur leven. “Ze hebben door het bewind nooit hun eigen gedachten kunnen vormen. Stalin was bijvoorbeeld heel wispelturig in zijn dogma’s, waardoor mensen niet wisten waar ze aan toe waren. Ze internaliseerden zijn waarheid, maar vervolgens werd die al snel weer vervangen door iets tegenstrijdigs. Ze werden zo eigenlijk nomaden in hun eigen brein, want: wat was nu de waarheid die ze echt konden geloven?”
“Ondertussen kon je onder Stalin niemand vertrouwen, zelfs je eigen gezin niet. Kinderen die hun ouders hadden verraden – en zo de goelag of de dood in hadden gestuurd – kregen een eremedaille. Ouders durfden daarom vaak zelfs hun kinderen of echtgenoten niet te vertellen wat er echt in hen omging. Dat is heel heftig, en laat zien dat democratie veel verder gaat dan stemmen alleen. Want zodra je je mening niet meer vrij kunt uiten, ga je jezelf censureren en word je een gevangene van je eigen denken.”
En dat is een eenzaam bestaan, laat vooral Olga’s vader in het boek zien. Tientallen jaren houdt hij zijn levensverhaal voor iedereen verborgen – totdat hij door de ziekte van Alzheimer zijn geheimen niet meer kan verzwijgen. “Eenzaamheid is een voortvloeisel van leven in een dictatuur. Zodra je niet écht je gedachtes kunt delen en voorzichtig moet zijn met wat je zegt, sta je alleen. Ook als je veel mensen om je heen hebt en gelukkig getrouwd bent.”
In de voordracht van De nomade staat dat de roman geïnspireerd is door Niewierra’s moeder. Net als Olga’s vader is ze zwaar dementerend, en woonde ze in de periode dat Niewierra het boek schreef bij haar in.
“Voordat ik had nagedacht over het verhaal, wist ik al dat de ziekte van Alzheimer een belangrijke rol zou spelen. Ik vind dat mensen moeten weten dat het meer is dan alleen ‘iets vergeten’. De persoon is er nog wel, maar de persoonlijkheid verdwijnt of verandert. Ik heb me er volstrekt op verkeken wat dat emotioneel met je doet. En dan gaat het niet over het wassen, al is die confrontatie met het aftakelende lichaam van je moeder dat altijd zo sterk en onbreekbaar was ook heftig. Maar vooral dat ze met herinneringen komt die niet matchen met wat je denkt te weten, wat natuurlijk ook bij Olga in het boek gebeurt. En wat is dan waar? Ik begon aan alles te twijfelen.”
In het boek bespreken twee oudere mannen die al hun hele leven onder dictators leven hoe opgelucht ze zijn dat ze geen alzheimer hebben. Ze dragen te veel geheimen bij zich, en onder een totalitair regime kan een verspreking grote gevolgen hebben.
“Je kunt niets meer verbergen, omdat elke laag wordt afgepeld: dat is wat de ziekte doet. Mijn moeder zit nu in de laag van vier, vijf jaar en heeft veel herinneringen aan haar kindertijd. Langzaam komen de geheimen naar boven en dat wat grote indruk op haar heeft gemaakt in haar leven. Als dochter probeer ik tussen al die herinneringen mijn weg te vinden. Tegelijkertijd is het opmerkelijk hoe mijn moeder als fanatiek plantenliefhebber nog wel alle namen van bloemen en kruiden weet, die soms hele complexe namen hebben. Kennelijk is dat hoe ons brein werkt.”
Open relaties zijn net zo ingewikkeld als monogamie, laat Philip Huff zien: 'Aan pijn ontkom je niet'
Tijdens Niewierra’s reizen voor De nomade ziet ze steeds weer het bewijs dat haar roots deels in Oost-Europa liggen. Ze herkent zich vooral in de bewoners van de Litouwse hoofdstad Vilnius. “Ik heb een vrij pezig postuur en een bepaalde type gezicht en ogen. Hoge jukbeenderen, een hele witte huid en een rossige gloed over de haren. En toen dacht ik wel: diezelfde uiterlijke kenmerken zie ik hier veel. Dezelfde, lange, slanke, pezige vrouwen als ik. En dan zie je toch: hier komt inderdaad 25 procent van mij vandaan.”
In die momenten realiseert ze zich dat het verleden – ondanks haar initiële onverschilligheid – toch echt doorwerkt. Bijvoorbeeld in haar fascinatie voor andere landen en reizen, en de wijze waarop ze makkelijk contact legt. “Ik had me al wel eerder afgevraagd of dat kwam doordat opa het lef had om huis en haard los te laten en gewoon te vertrekken. Hij was toen achttien, dus dat was nogal wat. Komt daar mijn aanpassingsvermogen vandaan?”
Toch denkt ze niet dat ze nog teruggaat. “Dat is ook het voordeel van zestig zijn: je kunt de jaren die je nog hebt tellen. Ze zijn niet oneindig. En in die jaren wil ik graag andere fascinaties verkennen, zoals de Pyreneeën. 75 procent van mij is tenslotte niet Baltisch. Het was mooi om te zien waar opa vandaan komt, en ik ben blij dat ik het heb meegemaakt. Maar het is goed zo.”
Wat vooral overblijft, is de opluchting dat ze niet in die regio is opgegroeid. “Ik was één van de eersten geweest die ze naar de goelag hadden afgevoerd, daar ben ik wel zeker van. Ik had me niet kunnen schikken.”
Ondanks haar ‘day job’ ziet Niewierra zichzelf in essentie als kunstenaar. “Dat zie ik terug in alles wat ik doe. Ook op de VVV hoor ik vaak van collega’s dat ik met een ander soort invalshoeken kom. Dat is iets waar je mee wordt geboren, de meeste kunstenaars zullen dat beamen. En onder totalitaire regimes is dat toch wel de meest gekwelde groep, samen met journalisten zoals Olga. Want dictators kunnen helemaal niets met vrijdenkers. Ook het non-conformisme dat bij het kunstenaarschap hoort, heeft altijd in me gezeten. Ik ben directeur sinds mijn 28e. Goddank! Ik hoor uit het werkveld weleens terug dat ik onhanteerbaar ben omdat ik altijd recht afga op wat ik wil. Maar anders had ik het ook niet 32 jaar lang als directeur overleefd.”
‘De nomade’ van Anya Niewierra is nu verkrijgbaar. Dit artikel werd gepubliceerd op 6 augustus 2024.
Schrijfster Isabel Allende (80) trouwde tóch weer: 'Eerst zei ik: 'Ben je gek?''
