Rachida

Met angstige ogen kijkt ze me aan. Ik zeg haar dat ze niet zo bang hoeft te zijn: ze is gezond. Ze heeft geen enge ziekte, de buikpijn komt door een infectie van haar darm die met tabletten te behandelen is. Echt geruststellen kan ik haar niet.
“Waar ben je bang voor?”, vraag ik haar. Ze zegt niks terug. “Voor kanker?”, vraag ik. Ze barst in huilen uit. Ik weet dat ze daar bang voor is, dat is ze namelijk altijd als ze iets vreemds voelt in haar lichaam.

Ze verontschuldigt zich voor haar huilen. “Ik ben zo bang”, zegt ze. “Wie moet er dan voor mijn kinderen zorgen?”
Ik zeg niks, maar sla een arm om haar heen. Praten heeft niet zoveel zin: ik snap haar angst. Als je zoveel controleverlies hebt ervaren als zij heeft, dan kan alleen tijd je weer het vertrouwen geven dat niet iedere ongemakkelijkheid direct betekent dat het code rood is.

'Ze is uitgeput. Elke nacht werkt ze, om overdag weer voor haar zoon te zorgen. Niemand houdt zo’n leven vol'Lees ook

Geen kruimeltje op de grond

Als ik Rachida nu spreek, lijkt alles helemaal normaal. 
Ze woont in een mooie, lichte flat bij mijn huisartsenpraktijk om de hoek. Haar woning ziet er altijd spic en span uit: geen kruimeltje op de grond, weinig slingerend speelgoed en lekkere koekjes op tafel. Als ze de deur opent, doet ze dat met een vriendelijke glimlach. Niets zou je doen vermoeden dat Rachida met haar kinderen van toen twee jaar en een paar maanden oud een tijdje geleden nog dakloos waren.

Maar dat waren ze wel. De eerste keer dat ik Rachida en haar kinderen Inara en Yasmine ontmoette, was dan ook op een totaal andere plek: in de Pauluskerk, waar ik dak- en thuisloze mensen medische zorg bied. Ik plukte hen uit de wachtkamer, terwijl er een man onder invloed naast hen op de bank lag te slapen en er in de hal net een ruzie tussen andere bezoekers was uitgebroken.

Met Inara aan de hand en Yasmine op haar buik, snelde ze dan ook gehaast mijn dokterskamer in toen ik de deur opendeed. Ook toen kwam ze met buikpijn, al vond ik bij onderzoek geen aanwijzingen voor een ziekte. Maar als je dakloos bent, terwijl je nog borstvoeding geeft, dan heb je alle reden voor buikpijn.

Explosieve ruzies

Rachida trouwde uit liefde, maar al snel werd haar man emotioneel gewelddadig. Hij kleineerde en isoleerde haar. Accepteren deed ze dat niet en de ruzies werden steeds explosiever. Zo explosief, dat haar man na een ruzie plots de deur uitstormt. Om af te koelen, denkt Rachida dan nog.

App EviSafe signaleert huiselijk geweld: 'Je wordt gezien, ook als het achter de voordeur gebeurt'Lees ook

Ze wacht, die avond. Hij komt niet terug. Ze wacht de dag erna, maar ook dan stapt hij niet door de deur. En zo gaan dagen, weken voorbij dat haar man niet thuiskomt. Zijn telefoon gaat vanaf dat moment geen moment meer aan.
Eerst raakt het eten in huis op. Dan het cashgeld. Ze heeft geen eigen pinpas en geen vrienden waar ze kan aankloppen. Haar ouders wonen in Marokko en ze durft hen niet om hulp te vragen, omdat er een enorm taboe heerst op vrouwen die door hun man verlaten zijn.

Stil wacht ze in huis, terwijl ze zich groothoudt voor haar kinderen. Ze doet alsof het leven doorgaat zoals altijd, maar dat volhouden wordt steeds lastiger. Als ze een keer na een wandeling thuiskomt, vindt ze plots al hun spullen voor de deur: ze mag er niet meer in, omdat de huur niet meer wordt betaald. Wat nu?

Daklozen vaak onherkenbaar

Waar denk je aan bij iemand die dakloos is? De meeste mensen denken aan het clichébeeld van een ‘zwerver’: een man met lange baard die vervuild en verward op straat doolt en in zichzelf praat. Dit beeld is compleet achterhaald. Dakloze mensen herken je meestal niet meer.

De afgelopen vijftien jaar is dakloosheid niet alleen toegenomen, de groep dakloze mensen is radicaal veranderd. Laat me dat verduidelijken. Toen ik in 2017 net begon als straatarts, zag ik vooral ongedocumenteerden (mensen zonder geldige verblijfsvergunning) op mijn spreekuur: zij zijn in Nederland volledig rechteloos gemaakt en raken vaak dakloos.

Gedragsproblemen

Rond 2019 zag ik steeds vaker arbeidsmigranten verschijnen: zij werken onderbetaald onder kwetsbare contracten, waarbij hun slaapplek veelal gekoppeld is aan werk. Worden ze ontslagen, dan raken ze dakloos en mogen dan, tegen Europese afspraken in, vaak niet de daklozenopvang in.
En toen ik in 2021 terugkwam in Nederland na anderhalf jaar in het Caribisch gebied te hebben gewoond, viel het me op dat ik opeens zo veel Rotterdammers met gedragsproblemen op mijn spreekuur trof.

Dakloze man vindt 2.000 euro en brengt het naar de politie: dít is zijn beloningLees ook

Ook dit valt te verklaren: sinds de decentralisatie in 2015, wordt er miljarden bezuinigd op de ggz en de jeugdzorg. Er waren steeds minder bedden beschikbaar en ook kwam er een financieringsmodel dat het minder lucratief maakte om mensen met ernstige psychiatrische klachten te behandelen: wachtlijsten voor hen groeiden, waardoor problemen verergeren en ze dakloos kunnen raken.

Inmiddels is er nóg een groep bij gekomen: de groep waartoe Rachida behoort. Door scheiding, ontslag of schulden raken mensen hun huis kwijt, om vervolgens geen betaalbare woonplek te vinden, omdat daar een groot gebrek aan is. De groep groeit explosief, merken diverse hulpverlenende instanties. In Amsterdam klopten er vorig jaar één of twee dakloze gezinnen per maand aan bij de gemeente voor hulp: nu is dat ongeveer 32 keer per maand.

Tussen wal en schip

Met mijn stichting help ik bijna elke week wel een gezin dat op straat is komen te staan.
Ook dit valt te verklaren: tussen 2009 en 2015 verdwenen 262.400 sociale huurwoningen in Nederland door verkoop en sloop, terwijl de vraag toenam. In Europa heeft Nederland inmiddels de dubieuze eer op nummer één te staan wat betreft het ‘overbelastingspercentage van huisvestingskosten’ – hoe sterk je woonlasten drukken op je maandelijkse budget. Wachtlijsten voor sociale huurwoningen zijn extreem lang, particuliere huur is duur en de eisen voor een hypotheek zijn streng.
Gevolg: mensen vallen tussen wal en schip.

Mila (27) is dakloos: 'Ik woon met dochter van twee maanden in auto'Lees ook

Rachida stond dus met haar twee kinderen op straat. Ze heeft geen auto, geen bakfiets en geen geld voor vervoer, dus besluit ze in een split second veel van haar spullen achter te laten en snelt ze met haar kinderen naar het buurthuis, op zoek naar onderdak.
Hortend en stotend vertelt ze daar haar verhaal, waarna iemand haar een tijdelijke slaapplek in een 55-plus-woning aanbiedt. Maar haar kinderen maken lawaai en uit angst dat de huurster uit de woning wordt gezet, moeten ze weer weg.

Ze worden naar een vrouwenopvang gebracht, maar ook daar moeten ze snel weg omdat het gemeentelijk systeem aangeeft dat ze officieel getrouwd is. “Overal waar ik kwam was er wel een andere reden waarom ik niet kon blijven”, zegt Rachida, “iets met hokjes en vakjes”. Ze zucht. Hierna krijgt ze een vaste plek aangeboden in een andere opvang, maar alleen als haar kinderen naar een pleeggezin gaan. Dit weigert ze. “Mijn kinderen zijn mijn alles”, zegt ze huilend, “voor hen bleef ik overeind”.

Volledig uitgeput

Zo gaan ze van plek naar plek, bedelend om eventjes te worden opgevangen. Het put haar volledig uit. Ze vermagert snel en haar borstvoeding loopt terug, zonder dat ze poedermelk kan betalen. Zelfs voor luiers is geen geld. Als haar buikpijn steeds erger wordt, adviseert iemand haar naar de Pauluskerk te gaan, omdat je daar ook onverzekerd door een dokter kan worden gezien. En zo ontmoet ik Rachida dus voor de eerste keer, met buikpijn natuurlijk. Want wie zou er geen buikpijn hebben in Rachida’s situatie?

Het eerste wat ik doe, is haar cashgeld geven, zodat de stress voor de verzorging van haar kinderen van de baan is. De logische vervolgstap is zorgen dat zij en haar kinderen toegang tot een opvang krijgen, maar hier zijn ze voor afgewezen. In het afwijzingsrapport dat ik opvraag bij de gemeente Rotterdam, lees ik dat ze haar daar ‘te zelfredzaam’ voor vinden.

Overleven in plaats van leven

Dit is het grootste probleem met de nieuwe groep economisch dakloze mensen: er is te weinig mis met hen. Ze vallen tussen wal en schip, omdat je alleen een opvang in mag als er sprake is van psychiatrische- of verslavingsproblematiek.
‘Zelfredzaam’ impliceert dat je kan deelnemen aan de samenleving, maar zoals je bij Rachida ziet: de eerste ‘zelfredzame dakloze’ moet ik nog ontmoeten, want je bent namelijk alleen maar aan het overleven.

Dag in, dag uit bezig zijn met waar je kunt slapen, zorgt ervoor dat je aan niks anders toekomt. Als mensen werk hebben, verliezen ze dat vaak. Ze zakken weg in een bureaucratisch moeras: iemand die dakloos is en geen postadres heeft, kan geen uitkering, schuldsanering of zorgverzekering aanvragen. En omdat dat laatste verplicht is, stapelen boetes al snel op.

Zorgen om volle daklozenopvang: 'Buiten slapen kan levens kosten'Lees ook

Met behulp van een advocaat proberen we Rachida toch in een opvang te krijgen. Maar dat proces kan weken, soms maanden duren en als ik Rachida twee weken weer terugzie, zie ik hoe slecht het gaat. Ze is nog meer afgevallen, bleek, bezweet en heeft dikke wallen. Haar oudste dochter stuitert onrustig door mijn spreekkamer, terwijl Rachida en haar baby onafgebroken huilen. “Ik ben zo bang mijn kinderen aan pleegzorg te verliezen”, herhaalt Rachida keer op keer. En ik weet inmiddels: dit is een reële angst.

Crowdfunding

Samen besluiten we een crowdfunding op LinkedIn te starten, zodat ze in elk geval tijdelijk onderdak kan vinden in een hotel. Ik adviseer haar naar een wijkteam te gaan om een postadres te regelen, zodat zij een daklozenuitkering kan krijgen. Maar een paar dagen later krijg ik een e-mail dat ze ook is afgewezen voor hulp bij het wijkteam. ‘Wij hebben via LinkedIn begrepen dat Michelle van Tongerloo heeft laten weten dat het haar via crowdfunding gelukt is om geld bij elkaar te verkrijgen voor de situatie van mevrouw. Het wijkteam zal de casus dus niet verder oppakken’, schrijven ze.

Als je denkt dat je alles hebt meegemaakt, kan het dus altijd nog krankzinniger. Want het is niet alsof ik met (een anonieme) crowdfunding opeens een huis voor Rachida kan kopen. Mijn boosheid maakt dat ik een politica vraag raadsvragen te stellen over deze gang van zaken. In de beantwoording van de vragen geeft de verantwoordelijk wethouder aan dat het natuurlijk allemaal heel vervelend is, maar dat er nu eenmaal een wooncrisis is. Met andere woorden: hij verschuilt zich achter beleid waar hij zelf medeverantwoordelijk voor is. Know when to give up, denk ik dan.

Lange leve de vrijwilligers

“We gaan het gewoon zelf doen, geen zorgen meer, okay?” Rachida perst er een halve glimlach uit: het zou nog veel langer duren voordat ze mij zou leren te vertrouwen. Met behulp van een legertje vrijwilligers vinden we niet alleen een huis voor haar, we richten het in en geven haar leefgeld. In het begin zát ze alleen maar in haar nieuwe huis, als een passief plantje. “Ik wil alleen maar mijn deur dichtdoen en me verstoppen”, zei ze over die eerste momenten op een eigen plek.

Maar met tijd kwam rust en registratie, zodat ze weer een uitkering, verzekeringen en zekerheid had. Rachida kreeg langzaam weer wat meer kleur op de wangen. De kinderen kregen een flinke tik van de molen, maar ook daar zag ik langzaam meer rust ontstaan.

Rachida schrikt nog steeds midden in de nacht wakker. Ze voelt dan een soort existentiële angst: dat alles eindig is, dat ze ook dit huis en uiteindelijk haar kinderen verliest. Maar het lukt haar steeds beter om die gedachten naar de achtergrond te verdringen, om vervolgens weer in slaap te vallen.

Nooit meer een man

Inmiddels durft ze naar de toekomst te kijken: als haar kinderen starten met school, wil zij graag een opleiding in de zorg volgen en werken. “Ik wil voor oude mensen in een verzorgingshuis zorgen”, zegt ze dan glimlachend.
“Nou Rachida”, zei ik laatst met een knipoog tegen haar, “dan wordt het nu eens tijd voor Tinder!” “Nooit!”, antwoordde ze daarop. “Ik hoef van mijn leven geen man meer.” Ze wil inmiddels niet meer over het verleden praten. “Dat is voorbij”, zegt ze resoluut.

Soms vraag ik me af wat er was gebeurd als ik haar niet was tegengekomen. Had ze haar kinderen dan nog? Was ze dan ook aan het nadenken over studeren? Of was ze dan zo lang tegen muren aangelopen dat ze dusdanig was afgegleden dat ze wél voldoende psychisch ziek was om geholpen te worden.

En hoeveel had dat ons als maatschappij dan gekost?
Gelukkig lukt het mij ook beter dat soort gedachten naar de achtergrond te dringen. Liever steek ik mijn energie in mensen, waardoor ze uiteindelijk weer op eigen benen kunnen staan.

Huisarts Michelle van Tongerloo: 'Tegenwoordig kunnen mensen heel makkelijk en vrij snel ernstig in de problemen komen'Lees ook