Achter de gesloten deuren van vrouwengevangenissen vinden nogal wat grensoverschrijdende praktijken plaats. Maar wat voor vrouwen komen er eigenlijk in de criminaliteit – en soms zelfs de cel – terecht?
En welke misdaden plegen zij? Anne-Marie Slotboom (57), criminoloog en universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit, vertelt erover.
Het rommelt rondom de Nederlandse vrouwengevangenissen in Nieuwersluis (Utrecht), Zwolle en Ter Peel (Limburg). Zo zouden seksueel misbruik en machtsmisbruik er aan de orde van de dag zijn. Documentairemaakster Jessica Villerius interviewde voor haar film Zitten en Zwijgen vrouwelijke gedetineerden over deze omstreden taferelen.
Criminoloog Slotboom deed de afgelopen jaren onderzoek naar vrouwengevangenissen en de vrouwen die zich in de criminaliteit begeven. Want wie zijn zij eigenlijk? Dat vroeg Slotboom zich twintig jaar geleden ook af, toen vrouwengevangenissen sneller volliepen dan mannengevangenissen. “Dat is nu niet meer zo, maar destijds was ik benieuwd wie die vrouwen waren. Het is namelijk een groep die slecht in beeld was, en die wilde ik zichtbaarder maken.”
De criminaliteit wordt gedomineerd door mannen, vertelt de criminoloog. “Van de verdachtenpopulatie is 80 procent man en 20 procent vrouw. Bij jongeren is dat, wat betreft vrouwen, iets toegenomen. Maar dan spreken we over verdachten, niet iedereen wordt namelijk veroordeeld. Bij de veroordeling van ernstige delicten zie je een stuk minder vrouwen. Van alle gedetineerden in de gevangenis is uiteindelijk 7 procent vrouw en 93 procent man.”
Slotboom benadrukt dat veel criminele vrouwen niet in de gevangenis belanden. “Vrouwen maken zich schuldig aan lichtere delicten. Ook speelt vaak mee dat vrouwen minder voorgeschiedenis hebben of de kans op herhaling kleiner is, waardoor veroordeling minder vaak voorkomt. Daarnaast zijn de straffen van vrouwen niet lang. Gemiddeld genomen gaat het vaak over een paar maanden.”
De man van Kristel bleek een gezochte crimineel: 'Niet te bevatten wat hij heeft uitgespookt'
Maar als vrouwen zich eenmaal op het criminele pad begeven, plegen ze volgens Slotboom veelal dezelfde soort misdrijven als mannen. “Zoals vermogenscriminaliteit, diefstal, geweld of poging tot doodslag.” Wel geldt: “Hoe zwaarder het delict, hoe minder vrouwen hiervoor veroordeeld worden.” Zo blijkt de dader in maar 10 procent van de moordzaken een vrouw te zijn.
“Vaak gaat het dan om vrouwen die bijvoorbeeld hun partner vermoorden. In de vrouwengevangenissen zit het grootste deel van de gedetineerden vast voor drugscriminaliteit, vermogenscriminaliteit en geweld.” Wat weten we over vrouwen die moord of doodslag plegen? “Van alle moordzaken bestaat 6 procent uit een vrouw die haar partner vermoordde. En van alle daders die zich schuldig maakten aan partnerdoding, bleek 14 procent een vrouw”, aldus Slotboom.
Ze haalt ook een onderzoek aan dat moord- of doodslagzaken onder vrouwen tot 21 jaar onder de loep nam. “De helft van deze zaken bleek een familiemoord te zijn. Van de vrouwen boven de 21 jaar kunnen we ervan uitgaan dat meer dan de helft partner- of familiedoding betreft. Ook weten we dat vrouwen vaker steekwapens gebruiken dan bijvoorbeeld een schietwapen.”
In '2Doc: Look what you made me do' vertelt Rachel hoe ze haar man doodde: 'Ik draaide de demper erop'
Volgens de criminoloog zijn er verschillende oorzaken dat vrouwen in de criminaliteit belanden. “Bij sommigen komt dat, net als mannen, door antisociaal gedrag. Ze gaan om met verkeerde vrienden, worden beïnvloed en zoeken naar spanning of geld.” Maar ook een geschiedenis van trauma’s kan ervoor zorgen dat vrouwen misstappen begaan. “Bijvoorbeeld door seksueel misbruik, problemen thuis, weglopen, stoppen met school, of drugs. Dit is een veel lastigere groep voor justitie, omdat er zoveel op de achtergrond speelt.”
En dan zijn daar nog de criminele partners, waardoor vrouwen op latere leeftijd een criminele weg inslaan. “Dit zie je veel minder bij mannen. Dat zijn soms gewoon vrouwen die netjes hun school hebben afgemaakt, maar door een verkeerde liefde in een crimineel circuit terechtkomen.” Ook door de prostitutie raken vrouwen volgens Slotboom op het criminele pad.
De vermoorde misdaadjournalist Peter R. de Vries zei ooit uit dat ieder mens in staat is een misdrijf te plegen, afhankelijk van de omstandigheden. Of Slotboom dat ook zo ziet? “Omstandigheden spelen een grote rol. Zo wordt iemand volgens criminologische theorieën minder snel crimineel als je goede relaties hebt”, antwoordt ze.
“Toch kijk ik daar ook vanuit psychologisch oogpunt naar. Er zijn namelijk ook eigenschappen en invloeden die mede bepalen hoe groot het risico is dat je in een verkeerde situatie terechtkomt. De één overkomt dat nu eenmaal sneller dan de ander. Goede positieve relaties en binding met de ouders, vrienden en partners zijn belangrijk. Vooral bij meisjes en vrouwen speelt een gezond netwerk een belangrijke rol”, vertelt Slotboom. “Eigenschappen die het risico op criminaliteit verhogen hebben vooral te maken met impulsiviteit, oftewel een kort lontje. Maar ook risico zoekend gedrag speelt daarin mee. Maar dit komt gemiddeld genomen meer bij jongens dan bij meisjes voor.”
We kennen allemaal de mannelijke topcriminelen als Willem Holleeder of Ridouan Taghi. Slotboom vertelt dat vrouwen minder vaak dat soort rollen vervullen. “Er is ooit door Europol een most wanted-lijst voor de zwaarste vrouwelijke criminelen opgesteld. Daarover sprak Peter R. de Vries toen: ‘Ik heb in mijn carrière nog nooit een vrouwelijke zware topcrimineel gezien.’ Vrouwen zijn niet de kopstukken, maar we weten vaak niet wie zich in de rangen daaronder begeven. Ze zijn minder zichtbaar, ook bij politie en justitie.” Slotboom vertelt ook hoe het komt dat vrouwen vrijwel nooit de kopstukken zijn. “In de georganiseerde misdaad worden wel degelijk rollen vervuld door vrouwen. Maar masculiene eigenschappen en een masculiene omgeving zijn nog steeds belangrijk om leidende posities te hebben.”
Als de criminoloog dan toch bekende vrouwelijke penoze moet noemen, vallen de namen van Thea Moear en La Bella Bettien. Moear groeide op in het Amsterdamse criminele circuit en was betrokken bij het drugsimperium van de vermoorde topcrimineel Klaas Bruinsma. Ze zat vijf jaar vast in een Panamese gevangenis, maar is sinds 2005 op vrije voeten en slijt haar ‘pensioen’ in Amsterdam. La Bella Bettien, oftewel Bettien Martens, kwam door verkeerde vrienden in de criminaliteit terecht. Ze werd een belangrijke drugsschakel tussen Colombia en Europa. Na een arrestatie in Italië in de jaren ‘90 besloot ze te getuigen tegen de drugsbazen waar zij voor werkte. Nadat ze vrijkwam verdween ze met een nieuwe identiteit en een ander uiterlijk.
“De vrouwen die zich in criminele kringen begeven zijn al snel de vrouwen of familieleden van een mannelijke crimineel. Vrouwen vervullen wel degelijk rollen in criminele netwerken, zij zijn alleen veel minder in beeld. We weten hier nu eenmaal veel minder van, maar ze blijken onder andere goed in het leggen van relaties. Je ziet bijvoorbeeld vrij veel vrouwen in de mensenhandel”, aldus Slotboom.
Als het om vrouwen in de criminaliteit gaat, is het volgens de criminoloog allemaal niet zwart-wit. “De vrouw is niet zozeer het ‘zielige’ slachtoffer dat haar partner vermoordt. Maar ook niet de gevaarlijke gek die je eeuwig moet opsluiten. Die uitersten bestaan niet. De delicten en vormen van criminaliteit lopen behoorlijk uiteen. Soms lijken daarin vrouwen best op mannen en soms weer helemaal niet.”
Het gaat er in gevangenissen voor vrouwen overigens wel anders aan toe dan bij mannen, vertelt Slotboom. “Mannen blijken makkelijker te zijn als het gaat om afspraken maken. Regels en consequenties zijn duidelijker. Bij vrouwengevangenissen sudderen zaken meer door, wordt het onderhuids en is er bijvoorbeeld meer agressie richting het personeel. Bij de mannen is agressie meer onder elkaar. Er is een ander soort dynamiek.”
Wat betreft de verhalen over grensoverschrijdend gedrag die nu naar buiten komen over de vrouwengevangenissen, denkt Slotboom dat er meer bewustwording moet komen onder gevangenismedewerkers. “Veel vrouwelijke gedetineerden behoren tot een kwetsbare groep. Ze hebben te maken gehad met mishandeling, geweld, seksueel misbruik of psychische problematiek. Het zijn veelal vrouwen met een geschiedenis. Ik denk dat er meer oog voor de achtergrond van dat soort vrouwen moet zijn”, vertelt ze.
“Mede door verledens met seksueel misbruik en geweld, is de kans op herhaling in de gevangenis groter. Ze zijn kwetsbaarder voor chantage of intimidatie. Daar moet je wel alert op zijn.”
Familiedrama? Partnerdoding? Nee, noem het femicide: 'De rest is te verhullend'
