De knuffelrobot lijkt een opmars te maken in Nederland. Steeds vaker gebruiken zorginstellingen deze sociale robotjes om cliënten met bijvoorbeeld dementie of autisme te ondersteunen.
Dr. Marcel Heerink is onderzoekscoördinator ethiek en technologie bij Hogeschool Saxion. Hij vertelt hoe de knuffelrobot van waarde kan zijn bij mensen die eenzaamheid ervaren, maar benoemt ook de ethische dilemma’s die hierbij horen.
De opkomst van de knuffelrobot begint zo’n 25 jaar geleden, als universiteiten hier onderzoek beginnen te doen naar interactieve robots. Er eentje kopen voor eigen gebruik is nagenoeg onmogelijk: ze zijn dan nog net zo duur als ze ingewikkeld zijn. Inmiddels is dat wel anders. Interactieve robots voor particulier gebruik worden steeds vaker in productie genomen, waardoor de kosten lager worden. Ook heb je minder technische kennis nodig om ze te kunnen gebruiken.
Op welke manieren kun je zo’n knuffelrobot allemaal inzetten? In eerste instantie denkt Heerink aan mensen met dementie, en dan met name robotzeehond ‘Paro’. Deze reageert onder andere op je stem en sluit zijn ogen als je onder zijn kin kriebelt. “Hier zijn ze ooit mee begonnen in Japan, maar inmiddels zie je die zeehondjes wereldwijd”, vertelt hij.
“Als je mensen met dementie zo’n robot in de armen geeft, maakt dat iets los bij hen. De ogen kijken je aan, hij maakt lieve geluidjes… Het kalmeert en vertedert, en dát wekt bij deze groep mensen een zorggevoel op. Als ze ergens voor mogen zorgen, worden ze vaak communicatiever, opener en voelen ze zich prettiger. Dat is ook echt aangetoond door wetenschappelijk onderzoek.”
Robots kunnen ook ingezet worden bij kinderen met autisme, al geldt daar iets minder een one-size-fits-all–principe. Heerink: “Het gaat hier niet om knuffelbare robots, maar om robots die ook echt terugpraten en de interactie aangaan. Ze helpen met het ontwikkelen van sociale en communicatieve vaardigheden en met het herkennen en uiten van emoties. Kinderen hebben vaak snel een klik met zo’n robot, ze vinden het prachtig. Ze zijn een beetje voorspelbaar, dat helpt: als je twee keer iets vraagt, krijg je twee keer hetzelfde antwoord. Dat zorgt voor een snelle vertrouwensband.”
“Maar,” benadrukt hij, “het is natuurlijk niet zo dat je een robot bij een kind zet en ‘dat het dan wel voor elkaar komt’. Je moet er een vorm van therapie omheen ontwikkelen, kijken welke spel- en therapievormen er goed op aansluiten. Het is mooi om te zien dat therapeuten dit steeds vaker doen.”
Interactieve robots kunnen ook gebruikt worden op kinderafdelingen van ziekenhuizen, bijvoorbeeld om hen voor te bereiden op een behandeling. “Als je bij een pop voordoet waar je bijvoorbeeld prikjes gaat krijgen, gebeurt er niks. Een robotje reageert erop, waardoor het wat meer gaat leven voor hen. Dat maakt het begrijpelijker.”
Een knuffelrobot – van kat tot (zee)hond – kan ook ingezet worden bij mensen die te kampen hebben met eenzaamheid. Fijn toch, als ze iets hebben waardoor ze zich minder alleen voelen? Dat zeker, maar Heerink heeft daar wel een kanttekening bij. “Voor mij is eenzaamheid juist een probleem dat wij als mensen moeten oplossen. Niet elke onderzoeker zal dit met me eens zijn, maar ik vind dat we ons op dát gebied niet te makkelijk moeten laten vervangen door robots. Ik ben een groot voorstander van robots gebruiken als therapie-instrument, maar een eenzaam iemand meteen een robot geven? Dan vraag ik me toch af of we nog wel de goede kant op gaan.”
Wat is eenzaamheid eigenlijk? 'Het liefst raak je het zo snel mogelijk kwijt'
Het is waar Heerink zich in zijn werk veel mee bezighoudt: de ethiek van dit soort ontwikkelingen. Zo vraagt hij zich af wat voor impact het op ons heeft als we relaties gaan ontwikkelen met systemen. Schuiven we dingen af op robots of technologieën waarvan het juist essentieel is dat wij als ménsen het doen? “Hoe intelligenter die systemen worden, hoe echter zo’n relatie gaat voelen. Als je kind moeilijk vriendjes maakt en je geeft hem een robot, en hij wil vervolgens alleen nog maar dáár mee spelen? Is dat dan oké? Daar moeten we over na blijven denken. Je kunt zeggen dat het ‘een stuk speelgoed’ is, maar het heeft wel impact op hoe we de wereld zien.”
Heerink haalt een praktijkvoorbeeld aan, van een paar jaar geleden. “Een vrouw die behoorlijk dementerend was, zat met een knuffelrobot op schoot. Ze ging helemaal op in dat beestje, haar dochter stond ernaast. ‘Prachtig, dit had ik niet verwacht’, zei ze. Een paar minuten later keek de vrouw mijn kant op en vroeg: ‘Is-ie echt?’ Tsja, wat zeg je dan? De een zegt dat je nooit mag liegen, de ander zegt dat een klein leugentje om bestwil kan als dat helpt om onrust tegen te gaan.”
In dit geval hoeft hij geen antwoord te bedenken, de dochter van deze vrouw is hem voor: ‘Hij lijkt heel echt hè? Zie je wat er gebeurt als je hier aait?’ Heerink: “Zij koos ervoor om af te leiden, omdat zij haar moeder goed kent en weet wat ze op zo’n moment nodig heeft. Als onderzoeker wordt je aangeleerd te observeren, terwijl familie of medisch personeel vanuit een zorggevoel naar iemand kijken. Die twee perspectieven moet je leren verenigen om te kijken wat het beste werkt voor iemand. Met alleen protocollen of instructies kom je er niet, je hebt ook dat gevoel nodig.”
Heb jij (of een geliefde) baat bij een robotknuffel? LINDA. zoekt ervaringsverhalen
Het is dan ook niet zo dat een knuffelrobot dé oplossing is voor iedereen. Hoewel zo’n zeehondje tegenwoordig een stuk minder kostbaar is dan vijftien jaar geleden, zijn het nog steeds behoorlijk dure dingen. Vanuit de verzekering worden deze en andere soorten sociale robots meestal niet vergoed.
“Bij een pilletje kun je vaak redelijk concreet aantonen dat het wel of niet werkt, bij een therapeutisch instrument is dat moeilijker. Een producent vindt een paar duizend euro voor zo’n robot misschien niet zoveel geld, maar een zorginstelling heeft dat niet zomaar liggen. En stel dat ze er wél eentje kopen die vervolgens door veel mensen gebruikt wordt: wat moet je als die kapot gaat? Reparatie- of vervanging wordt vaak ook niet vergoed.”
Zo’n sociale of knuffelrobot kan ook uitdagingen met zich meebrengen. Als in een verzorgingshuis meerdere mensen met dementie gebruik maken van dezelfde zeehond, dan kan dat voor verwarring zorgen: ‘Het is toch míj́n huisdier?’ Heerink: “Het verschilt natuurlijk per persoon of zo’n robot een goede aanvulling is op de dagelijkse zorg. Ik zie het dus ook echt als een aanvulling, niet als vervanging. Het is aan de therapeut of zorgverlener om te kijken of iemand er baat bij kan hebben. Het liefst maakt men die keuze samen met de cliënt zelf, of hun mantelzorgers. In zo’n scenario ben ik ervan overtuigd dat het echt een waardevolle toevoeging aan iemands leven kan zijn.”
Meer lezen? Via de knop hieronder kom je uit bij dossier Eenzaamheid, dat deze maand dagelijks aangevuld wordt.
Robyn (30) voelt zich vaak eenzaam: 'Ergens in mij zit dat stemmetje: je hoort er niet écht bij'
