Op TikTok gaat een fascinerende hoeveelheid filmpjes rond van mensen die laten zien hoe blij ze zijn dat de plannen die ze hadden met vrienden, door de ander zijn afgezegd. Je kent het wel: je hebt een idioot drukke dag gehad op je werk, krijgt een passief-agressieve opmerking van de crèchejuf omdat je je onderkruipsel pas om kwart voor zes ophaalt, het regent voor de zeventiende dag op rij, de chipolataworstjes die je bedacht had bij de pasta met rode saus zijn over datum. En o ja, je hebt afgesproken om te gaan eten met een vriendin die je al lang niet hebt gezien. Ervoor zou je je haar nog wassen. Gaat niet lukken. Je probeert die ene zwarte broek waarin je benen langer lijken te vinden in de wasmand. Kansloos. En dan is daar dat heuglijke bericht van je vriendin: ‘Schat, het spijt me heel erg, maar ik moet afhaken vanavond.’ Gevolgd door een van de bekende excuses: geen oppas/grieperig/iets op kantoor. Jij voelt je alsof Winston Gerschtanowitz voor je deur staat met die grote gouden cheque: de jackpot is bij jou gevallen.
Heel normaal. Maar al die tiktokkies onder de titel ‘When they cancel plans but you are happy’ – dat is toch andere koek. Onder hun posts staan nota bene tienduizenden reacties van andere jongeren, zonder uitzondering een variatie op: ‘Lucky you, je mag thuisblijven en chillen. Heerlijk, weer een avond voor jezelf.’ Niemand zegt: hallootjes, je bent 25, ga jij eens even heul rapido de kroeg in met al je vrienden. Voor je het weet sta je vloekend en met vet haar in een wasmand te graaien naar een broek die je benen langer moet laten lijken.
Ik kijk naar al die filmpjes waarop een jong iemand in haar eentje verwoed ligt te chillen en denk: klopt dit wel? Vinden ze het allemaal wel écht lekker om alleen te zijn? Of bespeur ik hier een verband met de eenzaamheidscrisis waarin we zitten? Want van een crisis kun je wel spreken als je alle aandacht voor het onderwerp als graadmeter neemt, vaak naar aanleiding van gepubliceerde cijfers. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bijvoorbeeld voelde in 2023 bijna 11 procent van de Nederlandse bevolking van vijftien jaar of ouder zich sterk eenzaam. Ongeveer 30 procent voelde zich ‘enigszins eenzaam’ en dat zal afgelopen jaar niet veel anders zijn geworden. De stellingen in het CBS-onderzoek gingen over het ervaren van leegte om ons heen, het missen van mensen en het gevoel vaak in de steek gelaten te worden (emotionele eenzaamheid). Proefpersonen kregen ook vragen over sociale eenzaamheid: hebben zij mensen om zich heen met wie ze zich verbonden voelen, die ze vertrouwen en op wie ze kunnen terugvallen in geval van narigheid?

HONGER NAAR SOCIAAL VERKEER
Er is ander onderzoek dat lichte schommelingen naar boven of naar beneden laat zien, met de recente pandemiejaren als uitschieter. Maar in tegenstelling tot wat de focus op eenzaamheid doet vermoeden (o jee, het wordt erger en erger) zijn de cijfers over dit thema al jaren vrij stabiel, zegt onder anderen eenzaamheidsdeskundige en ex-­Europarlementariër Judith Merkies. Zij is coördinator van Lonely-EU, een internationaal ­initiatief om eenzaamheid in Europa te verminderen, waar onder anderen wetenschappers uit Amsterdam bij betrokken zijn. Lonely-EU gebruikt, ook voor haar aanpak in Nederland, Europees ­onderzoek van het Joint Research Center uit 2024 waaruit blijkt dat 1 op de 8 mensen zich erg (structureel) eenzaam voelt en 2 op de 5 geregeld.
Hoe je het ook wendt of keert: feit blijft dat het percentage eenzame mensen zorgwekkend hoog is voor een diersoort die doorgaans het beste gedijt als ze samen met anderen rond een vuurtje mag zitten. Wetenschappers vergelijken eenzaamheid wel met honger, legt Merkies uit: “Honger is een teken dat je lichaam voedsel nodig heeft. Eenzaamheid is een vergelijkbare behoefte, maar dan naar sociaal verkeer. Zonder voedsel of sociale verbintenissen kunnen wij niet overleven. Bekend uit wetenschappelijk onderzoek is dat ernstig eenzame mensen een grotere kans hebben op allerlei serieuze ziektes, doordat ze zich dag en nacht ellendig voelen. Langdurige diepe eenzaamheid is even sterk verbonden met eerder doodgaan als het roken van zestien sigaretten per dag.”

Niet voor niets wordt eenzaamheid sinds een aantal jaar niet meer beschouwd als (alleen) een privéprobleem, maar als een maatschappelijke kwestie. De Nederlandse overheid investeert er ruimschoots in, bijvoorbeeld met het project Eén tegen eenzaamheid. Over de grens heeft onder meer Japan een speciale eenzaamheidsminister aangesteld. In 2023 verklaarde de WHO het als een niet te onderschatten gezondheidsprobleem.
Het lastige met het bepalen van wat eenzaamheid is – en dus ook met de pogingen er iets zinnigs en blijvends tegen te doen – is het gebrek aan eenduidigheid. Of je je eenzaam voelt, is nu eenmaal subjectief. Bovendien is eenzaamheid een containerbegrip, wat het bepaald niet overzichtelijker maakt. Iedereen gebruikt het begrip en verstaat er weer iets anders onder, om te beginnen omdat er verschillende ­soorten eenzaamheid zijn. Er is die sociale vorm (je hebt minder contact met anderen dan je zou willen, wat het meest voorkomt bij ouderen), de emotionele (je hebt in nummers genoeg mensen om je heen, maar je mist intimiteit en een hechte band) en existentiële eenzaamheid (ronddolen in de samenleving met een zeurend gebrek aan zingeving en een gevoel van verlorenheid). Ook als je hip & happening bent en ogenschijnlijk alles hebt, kun je je hierdoor wanhopig voelen.

IEDER Z’N EENZAAMHEID
En dan moeten we, hoewel ze veel met elkaar te maken hebben, eenzaamheid ook nog onderscheiden van sociale isolatie, van ­feitelijk alleen zijn. Soms loopt het synchroon: sommige mensen zijn diep ­eenzaam, wonen alleen en spreken op dagelijkse basis bijna niemand. Maar dat is lang niet altijd zo. Je kunt je heel eenzaam voelen binnen een gezin met zes kinderen of in een studentenhuis met twaalf huisgenoten die allemaal meer lol lijken te hebben dan jij. Anderzijds bestaan er mensen die sporadisch contact hebben met één jeugdvriend of af en toe een praatje maken met één aardige buurman en daar al behoorlijk mee in hun sas zijn.
Een deel van de eenzaamheid in een land wordt verklaard door wat ze bij Lonely-EU ‘systemische factoren’ noemen, zoals armoede, discriminatie en huisvestingsobstakels: studenten die noodgedwongen bij papa en mama op een zolderkamer wonen omdat ze geen kamer kunnen vinden in hun studentenstad of niet zo mobiele tachtigplussers die eigenlijk niet meer goed op zichzelf kunnen wonen, maar voor wie elders geen plek is. Zouden we eindelijk eens alles op alles zetten om die grote problemen flink te verkleinen, dan leidt dat ongetwijfeld vrij snel tot minder eenzaamheid.
Incidentele gevoelens van eenzaamheid horen bij een mensenleven. Daar is iedereen in het veld het wel over eens. Merkies: “We lopen er meestal tegenaan in scharniermomenten, zoals het overlijden van een dierbare, een relatiebreuk, of een verhuizing naar een plek waar je nog niemand kent. Het is niet fijn, maar het is ook een nuttig signaal om ervoor te zorgen dat je je verbindt met andere mensen.”

MAKKELIJK PRATEN
Die woorden ken ik van sessies bij een Amerikaanse psychotherapeut waar ik ooit naartoe ging. Het was in de tijd dat ik heftige ­paniekaanvallen kreeg, nadat ik naar New York was verhuisd om bij mijn spannende ­verkering te kunnen zijn. Die lover had het daar op elk vlak, dus ook sociaal, uitstekend voor elkaar. Mijn ‘I’ll take Manhattan’-kwaliteiten daarentegen beperkten zich tot in mijn eentje langs wonderlijke winkeltjes in Chinatown dwalen op vrijdagavond, met een noedelsoep to go, ­terwijl ik tegen de verkering zei dat ik iets ging drinken in een supercoole bar met vrienden die ik kende van … nou ja, die ik kende. Ik was niet alleen, want o zo verliefd en ik had ook nog een lieve vader die aan de Upper West Side woonde, maar good Lord, wat was ik godsgruwelijk eenzaam.