Polarisatie lijkt in rap tempo toe te nemen, maar klopt dat wel? Nee, zegt onderzoeker Quita Muis. “We zijn op veel vlakken juist dichter bij elkaar gekomen. Het is de manier van discussiëren die is veranderd.”
Als we conflicten altijd maar uit de weg gaan, zullen de maatschappelijke spanningen alleen maar verder op lopen, vertelt Muis aan LINDA. Maar dan moeten die gesprekken alleen wél op de juiste manier plaatsvinden.
Op de middelbare school vermijdt één op de negen leraren gesprekken over ‘moeilijke onderwerpen’, uit angst voor conflicten in de klas. Muis is universitair docent aan Tilburg University en doet onderzoek naar polarisatie. “Deze studie keek vooral naar scholen waar een duidelijke scheiding is tussen religieuze en niet-religieuze groepen, of waar veel kinderen een migratieachtergrond hebben. Leraren zeggen dat ze discussies over seksualiteit en gender, maar bijvoorbeeld ook over migratie mijden.”
“Leraren zouden dit doen om spanningen te voorkomen. Toch neemt de algehele polarisatie in Nederland helemaal niet toe, zegt Muis. “Dat blijkt een hardnekkige mythe. Als je kijkt naar wat Nederlanders over het algemeen vinden van onderwerpen zoals abortus of homoseksualiteit, dan groeien we juist steeds dichter naar elkaar toe. Bij sommige thema’s zie je nog wel grote verschillen, zoals bij migratie en klimaat, maar ook daar worden de verschillen niet groter. Maar mensen hebben wel het gevoel dat dat zo is.”
Polarisatie heeft persoonlijk effect, waarschuwt SIRE in nieuwe campagne: 'Verlies elkaar niet'
Muis wijdt dat aan de manier waarop we met elkaar in discussie gaan. Want de debatvoering is wél veranderd, blijkt uit haar eigen onderzoek. “Er wordt steeds meer op de persoon gespeeld. Je zegt niet meer: ‘Ik ben het niet eens met je mening’, maar: ‘Je bent een dom persoon als je zo denkt’. Dat maakt het moeilijk om met elkaar in te gesprek te gaan, omdat het conflict dan veel eerder hoog oploopt. Als iemand zegt: ‘Als je tegen immigratie bent, dan ben je tegen mij als persoon’. Nou, dan is het gesprek al klaar zonder dat je een inhoudelijke discussie hebt gevoerd over de voor- en nadelen van migratie.”
Conflict is te belangrijk om het uit de weg te gaan, vindt Muis “Het klinkt misschien gek, maar begrip en herkenning komen juist tot stand door het conflict aan te gaan. Als we elkaar vermijden, dan zullen de maatschappelijke spanningen alleen maar verder oplopen. Je moet die discussies alleen wél op de juiste manier voeren: op basis van de inhoud, zowel in de klas als in de politiek. Dat mensen hun eigen standpunt bevragen en kunnen beargumenteren: waarom vind ik dit, en waar komt dat eigenlijk vandaan? En dat je ook argumenten kunt verzinnen bij de mening van een ander.”
In de wetenschap maakt men onderscheid tussen de oude en nieuwe politiek. “Oude politiek ging meer over materiële zaken: over inkomen bijvoorbeeld. Een rijk persoon kan zich best indenken dat iemand die arm is, ervoor pleit dat inkomens eerlijker verdeeld zijn. Ook als je het er totaal niet mee eens bent. En iemand die arm is, kan zich ongetwijfeld ook wel voorstellen dat iemand met vermogen dat zoveel mogelijk wil behouden.”
“Maar in de nieuwe politiek is cultuur heel dominant. Vroeger hoorde je: ‘Migranten pakken onze baan af’. Nu wordt gezegd: ‘Migranten pakken onze cultuur af’. Wanneer cultuur het dominante thema is, gaat het al snel over identiteit. Wie ben je, wat hoort daarbij en wat is de identiteit van de groep? Je komt dan al snel in een morele discussie over goed en fout terecht, waarbij de verschillende groepen recht tegenover elkaar komen te staan.”
We hebben al snel een stereotiep beeld van de andere groep, legt Muis uit. “Als je voor abortus bent, hoor je bij die groep en ben je voor iemand die het daar niet mee eens is al snel een slecht persoon. Die wil niet meer met je in contact komen of vriendinnen met je zijn. Doordat er geen contact meer is, wordt het stereotiepe beeld wat je van de ander hebt alleen maar versterkt. Je komt zo in een vicieuze cirkel terecht, die heel moeilijk te doorbreken is.”
Hoogleraar Sjoerd Beugelsdijk: 'Nederlanders zijn goed in beuken uitdelen, niet in incasseren'
Tijd om de discussie uit de morele sfeer te halen en weer op de inhoud te voeren, vindt Muis. Het is belangrijk dat de politiek daar een voortrekkersrol in neemt. “De manier waarop politici met elkaar in conflict zijn, heeft nog steeds veel invloed op hoe mensen met elkaar in gesprek gaan. Bijvoorbeeld wanneer politici woorden en debatstijlen gebruiken die mensen uitsluiten.”
Tijdens de pandemie was er in eerste instantie weinig politieke discussie over de coronamaatregelen. “Er was niet veel ruimte voor een andere visie op de maatregelen. Was dit bijvoorbeeld de enige manier om het aan te pakken? Daardoor verschoof het conflict naar de maatschappij, waar mensen de discussie onderling gingen voeren. Als die onvrede en twijfel ook op een hoger niveau gerepresenteerd waren geweest, had dat wellicht een groot verschil kunnen maken.”
“Uiteindelijk gaat het ook hier weer over identiteit. Je wilt als mens gewoon erkend worden, en dat je mening een plek heeft in het debat en serieus genomen wordt. Niemand wil weggezet worden als een wappie.”
Als we het hebben over polarisatie, wordt al snel gewezen naar social media. Is dat terecht? “Er is totaal geen bewijs dat mensen die social media gebruiken extremer worden in hun meningen. Ook drijft het ons niet verder uit elkaar als het gaat over onze normen en waarden. Wel duidt het heel duidelijk groepsidentiteiten aan. Je hebt een bepaald beeld van de groep waar je bij hoort, en je presenteert je online op een manier die daarbij past.”
Je hebt binnen posts, comments en likes alleen wel erg weinig ruimte om jezelf te presenteren. “Daardoor zie je maar een fractie van wie een persoon is, terwijl de groepsidentiteiten – wie ‘wij’ en ‘zij’ zijn, en het onderscheid daartussen – onwijs worden uitvergroot. En dat versterkt weer de stereotiepe beelden die je over mensen met een tegenovergestelde mening hebt.”
Daarnaast is het simpelweg erg lastig om via X of Instagram een goed gesprek te voeren. Er is tenslotte maar beperkt de ruimte om argumenten aan te voeren en inhoudelijk op de ander te reageren. “Op social media is het eigenlijk onmogelijk om discussies op de juiste manier te voeren.”
Was 2022 een uitzonderlijk 'rampjaar'? 'Je ziet wel vaker dat de ene crisis de andere uitlokt'
In het klaslokaal kan dat wél op de juiste manier. Het is dan ook belangrijk om de moeilijke onderwerpen daar niet uit de weg te gaan, vindt Muis. “Tussen de 15 en 25 jaar zetten je normen en waarden zich vast. Het is heel belangrijk om voor en tijdens die leeftijd heel goed na te denken over wat je vindt, en waarom dat zo is. Het is voor kinderen essentieel om over deze thema’s te kunnen praten. Ook om te leren begrijpen wat de mening van een ander is en hoe deze wellicht verschilt van die van jou. Komt dat misschien doordat je in een andere buurt opgegroeid bent, of omdat jullie ouders anders over bepaalde zaken denken? En welke argumenten horen daarbij?”
Uit onderzoek blijkt dat mensen steeds meer druk voelen om een kant te kiezen. “We hebben tegenwoordig het idee dat we overal maar iets van moeten vinden. Dat komt ook door social media, waar gebombardeerd wordt met informatie en soms ook verwacht wordt dat je een standpunt inneemt. Terwijl je soms ook gewoon kunt denken: ik weet niet wat ik hiervan vind. Dat is ook prima. Leg het lekker naast je neer en ga door met je leven.”
Muis raadt aan vooral te blijven zoeken naar overeenkomsten. “Ook als je op andere fronten met elkaar in conflict bent, zijn die overeenkomsten er áltijd. Wanneer het bijvoorbeeld over de zorg gaat, kunnen mensen elkaar daar bijna altijd wel in vinden. Want iedereen heeft weleens lang moeten wachten in een ziekenhuis. We lijken veel meer op elkaar dan we denken.”
Hoewel Muis ervoor pleit om vooral (inhoudelijk) met elkaar in gesprek te blijven en conflict dus niet te vermijden, zijn de feestdagen waarschijnlijk niet het goede moment voor een stevige discussie. “Probeer altijd bij de inhoud te blijven, en het niet op de persoon te spelen. Maar als het er met kerst te heet aan toe gaat, zou ik het even lekker links laten liggen. Het hoeft niet altijd hoog op te lopen als het niet nodig is. Zeg gewoon: ‘Oké, we zijn het niet met elkaar eens’, en klaar. Op naar het gourmet en de cadeautjes.”
Quita Muis.
Politiek verslaggever Merel Ek over de formatie: 'Het was niet gezellig bij de ministerraad'
