Als Menno Lanting ontdekt waar zijn overgrootmoeder terechtkwam toen ze als vijfjarige wees werd, stuit hij op een pijnlijke geschiedenis waarin kwetsbare mensen ‘gekocht’ werden door de laagste bieder.
Een deel van hen werd zelfs letterlijk op een veiling aangeboden, blijkt uit het uitgebreide onderzoek dat hij deed voor zijn boek De bestedeling.
Menno Lanting schrijft al jaren managementboeken, maar dit boek was nèt even anders. Wel wilde hij als tiener eigenlijk al geschiedenis studeren. “Ik ben nog van de generatie waarin iedereen zei: ‘doe maar niet, dan word je werkloos.’ Wel bleef het altijd een hobby van me en die deel ik met mijn moeder. We hadden het vaak over onze familiegeschiedenis, en op een dag begon ze aan de keukentafel over het leven van mijn overgrootmoeder.”
Menno’s overgrootmoeder Geesken Staal overleed op 45-jarige leeftijd en er is vrijwel niets van haar bewaard gebleven. Wat hij wel weet, is dat ze op haar vijfde binnen enkele dagen beiden ouders verloor aan de vlektyfus. Ze sprak nooit over haar jeugd, maar het gerucht was dat ze in een kindertehuis in Deventer terecht was gekomen. Wanneer Menno in haar verleden duikt om haar verhaal voor zijn moeder op te schrijven, blijkt dat niet te kloppen.
Omdat geen familielid de zorg voor Geesken en haar broers en zussen kon of wilde dragen, werden ze allemaal ‘uitbesteed’ aan boerenfamilies in de Achterhoek. “Ik kende die term helemaal niet”, zegt Menno. “Dus besloot ik het uit te zoeken.” In de twee jaar die volgen, ontdekt hij dat er in 1877 tussen de 25.000 en 30.000 weeskinderen in Nederland waren. Ongeveer 10.000 van hen zaten in weeshuizen of gestichten – de rest werd uitbesteed aan particulieren. Dit systeem bestond tot de Tweede Wereldoorlog. Volgens ‘een voorzichtige schatting’ van Menno raakte dit een half miljoen mensen.
“Eerst dacht ik: vervelend, maar men moet wat. Gaandeweg kwam ik op voorbeelden dat kinderen – en ouderen waar niemand voor wilden zorgen – geveild werden aan de laagste bieder. Toen kwam er een dimensie bij en dacht ik: hier moet ik misschien toch maar een boek over schrijven.”
Deze vergeten feministen voorkwamen een arbeidsverbod voor getrouwde vrouwen
Kerken maakten deze veilingen bekend via nieuwsborden in het dorp of advertenties in de krant. In zijn boek citeert Menno De Middelburgsche Courant: ‘Besteding der armen kinderen, in de kerk te Koudekerke op woensdag den 23 December 1818, des voormiddags om 10 uren, waaronder een jongeling is, geschikt om als kleermakers in de stad te dienen.’
“Toen ik de eerste advertentie zag, dacht ik: lees ik dit nu goed?”, weet hij nog. “Staat dit nu echt naast een aanbieding van brandhout?” Deze veilingen werden sinds de zeventiende eeuw georganiseerd door de kerk, en blijven tot eind negentiende eeuw bestaan. Het is de meest wrange manier waarop weeskinderen, gehandicapten en kwetsbare ouderen uitbesteed werden aan het gezin dat hen voor de laagste vergoeding wilde opnemen.
Tijdens de veiling werden deze mensen op een tafel gezet, waar ze bekeken en soms betast werden. Uitbesteding was namelijk ook een economisch systeem, legt Menno uit. “Veel bestedelingen dienden als goedkope arbeidskracht in het pleeggezin waarin ze terechtkwamen. Men wilde dus wel zeker weten dat degene die ze in huis haalde ook echt arbeid kon verrichten.”
Menno Lanting. Beeld: Kenneth Tan.
Het systeem van bestedelingen ontstond toen de bevolking in de zeventiende eeuw toenam, legt Menno uit. “Na de Tachtigjarige Oorlog waren er daarnaast heel veel wezen en nam ook de armoede toe. Er waren op dat moment al wel weeshuizen voor kinderen en gastenhuizen voor bejaarden, maar je moest in veel steden tot de gegoede burgerij horen om daarvoor in aanmerking te komen. Om de kosten van de armenzorg te drukken, begon de kerk arme mensen uit te besteden aan particulieren.”
Ook in wees- en armenhuizen was het destijds al gebruikelijk dat bewoners arbeid verrichten zodat ze niet volledig afhankelijk waren van liefdadigheid. Het idee dat ‘de armen zich nuttig moesten maken’ en een tegenprestatie moesten doen, bleef de basis van het systeem van de bestedelingen.
Op papier zag het er prima uit, legt Menno uit. “In Nederland zijn we goed in bureaucratie, en dat heeft veel afgedekt. Er werden bijvoorbeeld afspraken gemaakt over de juiste verzorging en er vonden jaarlijkse controles plaats.”
Zo moesten kinderen een goede opvoeding, voldoende eten en fatsoenlijke kleding krijgen. “In de praktijk viel dat vaak tegen, en kregen ze maar net genoeg om te overleven. Ondertussen moesten ze hard werken. Ook plaatsten ze een kind uit Amsterdam bijvoorbeeld bij een boer in Drenthe. Dat kind kon dan hoogstens een brief sturen om iets aan te kaarten, maar was verder heel geïsoleerd. Dat zet de deur open voor allerlei misstanden.”
Als niet-moeder hoor je er vaak nèt niet bij, merkt Julika Marijn: 'Joh, mensen hebben geen idee'
In zijn onderzoek vindt Menno vooral veel voorbeelden van bestedelingen die bij boerengezinnen wonen, maar ze komen ook in fabrieken of in de koloniën terecht. “Je ziet dat er in die tijd niet altijd even vriendelijk geschreven werd over arme mensen. Misschien had het kind het er niet naar gemaakt, maar de ouders zeker wel. Door hen bij een boer of fabriek te plaatsen, konden ze toch nog een eerzame burger worden en een vak leren. Ze maakten er dan bijna een opvoedkundig verhaal van, maar naar de ontwikkeling van het kind en psychische problemen werd niet gekeken.”
Toch is er ook vanaf het begin al kritiek op uitbesteding, ziet Menno in de archieven. Maar hoewel het maatschappelijke verzet steeds luider wordt, heeft het systeem tot de Tweede Wereldoorlog standgehouden. “Als er in de krant een kritisch artikel was geweest, stuurden kerkbesturen geregeld een ingezonden brief als reactie. Ze schreven dan dat alles volgens de regels was gegaan en dat de kinderen anders nóg slechter af waren geweest. Zo van: ‘wat zeuren jullie nou, we hebben toch een goede daad verricht?'”
Vanaf 1874 mogen kinderen dankzij het Kinderwetje van Van Houten tot hun twaalfde niet meer in fabrieken en werkplaatsen werken. De politiek krijgt daardoor ook meer aandacht voor bestedelingen, en dat leidt ook tot Kamervragen. “Er komen dan meer richtlijnen en ook de veilingen verdwijnen. Tegelijkertijd kun je je afvragen of de praktijk toen ook écht minder erg werd. Of waren de misstanden nu alleen minder zichtbaar?”
Menno’s overgrootmoeder Geesken wordt als jong meisje alleen op een boerderij geplaatst. Als ze daar later verliefd wordt op knecht Albert-Jan, pleit hij in een brief voor haar vrijheid. Uit die brief blijkt dat het leven op de boerderij haar zwaar valt, en dat ze graag dienstbode wil worden. ‘Geesje werkt ontzettend hard van ochtends vroeg tot avonds laat en toch voelt ze soms dat het nooit genoeg is. Als ze een kans krijgt om ergens anders te werken en zich daar beter voelt, waarom zou ze die dan niet mogen nemen?’
Het verzoek wordt ingewilligd: ze ontvangt een kleine erfenis en is officieel bestedeling af. Later zal zij met Albert-Jan trouwen en een gezin starten. Menno’s familie wist nooit iets van deze hele geschiedenis af. “Ik heb mijn overgrootmoeder niet gekend, maar mijn oma – haar dochter – wist het ook niet. Terwijl die jaren toch heel ingrijpend voor haar moeten zijn geweest.”
Sinds het boek uit is, wordt Menno veel benaderd door mensen met een soortgelijke familiegeschiedenis. Ook in hun gezinnen werd er niet over gesproken. “In deze gevallen heeft de familie er toch voor gekozen om niet voor deze kinderen te zorgen. Soms met hele goede redenen, maar ik kan me voorstellen dat dit een bron van schaamte was. Daarnaast waren er ook veel misstanden. Ik sprak laatste nog een mevrouw die vertelde dat haar oma was uitbesteed en zwanger raakte van de boer. Een deel van haar familie weet daar helemaal niets van, en dat is natuurlijk heel heftig.”
Open relaties zijn net zo ingewikkeld als monogamie, laat Philip Huff zien: 'Aan pijn ontkom je niet'
Een verhaal dat Menno persoonlijk raakt, is het tragische leven van Hendrik Mulder. Hij was tien jaar oud toen hij na de dood van zijn ouders in een slecht functionerend gezin werd ondergebracht. “Hij wordt daar als een soort slaaf behandeld, en klaagde daarover op school en tegen een buurjongen. Ieder jaar is er slecht één lichtpunt in zijn leven: de plaatselijke kermis. Als hij daar niet heen mag, hangt hij zich op aan een van de palen in het weiland.
Ik ben vervolgens, zoals het een goed schrijver betaamt, naar dat weiland gegaan. Maar toen ik een rij palen zag, ben ik weer vertrokken. Ik heb zelf kinderen in de leeftijd en het greep me te veel aan. Hoe kan het zó ver gaan? We hebben het over 1910, alweer een halve eeuw na mijn overgrootmoeder. In de artikelen die over deze zaak zijn geschreven, zie je hoe het dan toch wordt weggezet ‘als niemands schuld’ omdat hij al langer neerslachtig was.”
Ook de wijze waarop pleeggezinnen met bedplassers omgingen, laat zien dat deze kinderen weinig sympathie kregen. “Het kwam veel voor, maar er zat een enorm taboe op. Het gezin klaagde dan bij het weeshuis, die vervolgens een brief aan het kind stuurde met een waarschuwing. Als het nog een keer gebeurde, zouden ze overgeplaatst worden of moesten ze naar het gesticht. Je werd voor gek geklaard omdat je in bed plaste, terwijl dat niet zo vreemd is voor kinderen die plotseling ontheemd zijn geraakt.”
Hoewel bestedelingen soms prima terechtkwamen, laat Menno’s onderzoek zien dat het vaker niet goed ging. “Ik heb veel archieven doorgeploeterd en verslagen van controles gelezen. En dan zie je dat er bijna altijd wel iets aan de hand was. Bestedelingen werden als verschoppelingen gezien en ook zo behandeld. Hendrik Mulder is niet het enige voorbeeld: je ziet ook dat ouderen vaak uit het leven stapten. Die noemden ze dan krankzinnig.”
De term ‘bestedeling’ blijft tot in de jaren vijftig bestaan, maar het oude systeem gaat uiteindelijk stapsgewijs over in wat wij tegenwoordig de pleegzorg noemen. Zit er een les in deze geschiedenis? “Je moet altijd voorzichtig zijn met parallellen tussen vroeger en nu”, zegt Menno. “Wel denk ik dat we nog steeds in die bureaucratie geloven, van: als we het juiste protocol maar volgen, alles vastleggen en controleren komt het wel goed. Ik denk alleen dat we mensen daardoor soms ook wel wat minder menselijk behandelen, bijvoorbeeld als je kijkt naar de toeslagenaffaire.”
Het monument voor zijn overgrootmoeder is een monument voor een veel grotere groep mensen geworden. “Ik wilde hen met dit boek letterlijk en figuurlijk een gezicht en een stem geven. Door alle aandacht zie ik dat veel mensen in hun eigen geschiedenis duiken, en dat vind ik bijzonder mooi om te zien. Zo zie je maar dat je aan de keukentafel van je moeder zomaar kunt stuiten op een enorm verhaal waar maar heel weinig over bekend is.”
‘De bestedeling’ van Menno Lanting is nu verkrijgbaar.
Het beste van LINDA. direct in je mail? Meld je aan voor onze nieuwsbrief.
Patric Gagne is sociopaat: ‘Je moet doen alsof je zoals iedereen bent, terwijl dat niet zo is’
Marissa Klaver is senior redacteur bij LINDA.nl en schrijft het liefst over boeken, cultuur en alles wat ze (nog) niet begrijpt. Ze woont samen met kat Pepiet en vijfhonderd boeken in Amsterdam. Als ze niet aan lezen is, vind je haar in een restaurant of concertzaal.
