Uit een giftige relatie stappen is niet zo makkelijk als velen denken. In haar roman Ik, de ander beschrijft Jante Wortel een ongezonde dynamiek waarin niet alleen haar personages, maar ook de lezer verstrikt raakt.
“Wanneer je altijd bevestiging van een ander nodig hebt, word je al snel afhankelijk”, zegt Wortel in gesprek met LINDA.
‘Hij beschadigt haar op een manier waarop ze nog niet beschadigd was’, schrijft Wortel over haar naamloze hoofdpersoon. ‘Hoeveel vrouwen hoor je niet zeggen: “Maar als ík in zo’n situatie terecht zou komen…” Ook zij heeft het gezegd. Gedacht in elk geval. Maar ze kan er niets aan doen dat ze nu denkt: hij is anders.’
Waarom ga je niet ‘gewoon’ weg? Wanneer het over huiselijk geweld en giftige relaties gaat, volgt die vraag meestal snel. Net als Wortels hoofdpersoon denken velen van ons dat wij wél zouden weggaan. Sterker nog: we zouden nooit in zo’n situatie terechtkomen. “Er is veel onbegrip”, zegt Wortel. “Zelf begreep ik ook niet hoe zulke relaties werken. Hoe kom je daarin terecht? Zeker als je vanaf het begin misschien al wel voelt dat het niet goed zit. En waarom is het zo moeilijk om er weer uit te stappen?”
Hoeveel mensen in een ongezonde relatie zitten is niet te zeggen, maar de Nederlandse cijfers over huiselijk geweld zijn schrijnend. In 2024 gaf 9 procent van de zestienplussers aan dat jaar slachtoffer te zijn geweest van een of meerdere vormen van huiselijk geweld. Daar valt psychologisch, maar ook seksueel geweld onder. Bij 7 procent was het geweld structureel.
Geweld tegen vrouwen heeft in Nederland daarnaast vaker een dodelijke afloop dan in omliggende landen. Iedere acht dagen wordt in Nederland een vrouw vermoord omdat ze een vrouw is: het hoogste cijfer in Europa.
Vrouwenmoord blijft een onderschat probleem, ziet Saskia Belleman: 'Hoeveel doden moeten er nog vallen?'
In Ik, de ander komt de hoofdpersoon net uit een lange relatie. Ze voelt zich eenzaam, geïsoleerd en schuldig over de breuk. Dan komt ze via haar werk een nieuwe man – ook naamloos in het boek – tegen. Hij lijkt precies te weten wat ze nodig heeft en staat voor alles wat ze niet gewend is. Dominant en allesomvattend dicteert hij haar wijsheden over het leven – haar leven.
‘Als ik jou toelaat in m’n leven, kom je er niet zomaar meer uit’, zegt hij als ze steeds vaker samen zijn. ‘Zelfs niet als je dat wilt. Daar heb je niets over te zeggen.’ Ondanks de rode vlaggen zakt de hoofdpersoon steeds verder weg in het kleverige web van een relatie die alleen maar dwingender en gevaarlijker wordt. Weggaan blijkt bijzonder ingewikkeld als je niet alleen bang voor hem bent, maar ook afhankelijk van zijn goedkeuring.
Wie dit boek leest, komt samen met de hoofdpersoon gevangen te zitten in een benauwde situatie die onontkoombaar lijkt. Wortels proza sluit je in tussen de bladzijdes en laat je voelen hoe een giftige relatie je kan opslokken en jezelf doen vergeten. Misschien dat ze daarom ook wel van veel lezers te horen krijgt dat ze het boek in één ruk uitlezen. Hoe mooi Wortel ook schrijft, je bent continu op zoek naar een ontsnappingsroute.
Giftige relatie komt meer voor dan we denken: 'Ik wist dat ik weg moest, maar ik kwam er niet uit'
Het boek is in eenzelfde tempo geschreven. Wortel begon eind 2024 en voltooide het binnen enkele weken. Naast haar vaste baan schreef ze in de avonduren en deed ze vrijwel niets anders. Het moést eruit, lijkt het.
Anderhalf jaar geleden kwam er na zeven jaar een einde aan haar eigen relatie. “Ik voelde me verloren. Mijn idee van de toekomst was weg, ineens was er veel onzekerheid. Ik dacht: wie ben ik eigenlijk? Wat moet ik? Ik was niet meteen op zoek naar iets nieuws, maar had wel het gevoel dat er iets miste. Alsof ik niet compleet was. Zijn vrienden waren mijn vrienden, onze levens waren met elkaar vervlochten. Toen dat wegviel, voelde ik me geïsoleerd.”
In die periode kwam ze zelf in een ingewikkelde situatie terecht. Achteraf bleef ze met veel vragen zitten. “Ik heb zeven jaar een hele fijne relatie gehad, dus die dynamiek kende ik helemaal niet. Van buitenaf is het heel makkelijk om te denken: als het niet goed is, waarom ga je dan niet weg? Maar zo werkt het dus niet. Ik wilde doorgronden hoe dat werkt. Toen ik niet meer vanuit de ik-persoon maar in de hij/zij-vorm ben gaan schrijven, klikte het en ging het eigenlijk heel snel. Die afstand had ik blijkbaar nodig.”
Als vrouwen een roman schrijven, wordt deze vaak gespiegeld aan hun persoonlijke leven. Bij haar vorige roman Weerlicht – over een tiener met een eetstoornis – was dat ook het geval. “Ik ben van tevoren wel bang geweest voor wat dit verhaal zou losmaken en of het de dingen niet weer zou oprakelen. Er zijn natuurlijk altijd mensen die het boek lezen alsof het mijn verhaal is, tegen wie je steeds moet zeggen dat het personages zijn. Maar tot nu toe valt het mee.”
Jante Wortel door Sophie Hemels
Intuïtief voelt de hoofdpersoon op de eerste bladzijde al aan: bij deze man moet ik uit de buurt blijven. Toch doet ze dat niet. Het gevaar blijkt een bepaalde aantrekkingskracht te hebben, al is het volgens Wortel meer dan dat. “Ik denk dat verschillende factoren moeten samenkomen die je op dat moment kwetsbaar genoeg maken om dat onderbuikgevoel te negeren.”
In haar eenzaamheid voelt ze zich door hem weer gezien. Ook geeft hij haar een gevoel van veiligheid dat ze mist sinds ze weer single is. “Hij voelt precies aan dat ze sturing nodig heeft, iemand die zegt: ‘Daar moet je naartoe’ of ‘Dit moet je doen’. Want zelf heeft ze even geen idee. Tot hij die veiligheid ook weer wegneemt, en ze eenzamer is dan ooit. Dat vind ik ook het interessante: dat hij volledig de controle krijgt over hoe ze zich voelt.”
In haar vorige roman stond juist de controle over het eigen lichaam centraal. Die connectie tussen de twee besefte ze pas achteraf, zegt ze. “Dit boek gaat inderdaad ook over controle, maar dan de controle die iemand anders over jou heeft. Ze kampt bijvoorbeeld met schuldgevoelens over haar verbroken relatie, en zoekt bij hem bevestiging dat ze niet slecht of verloren is. Maar dat maakt je natuurlijk heel afhankelijk.”
Tabitha over giftige relaties en vluchtgedrag: 'Mentaal en fysiek was dat een nachtmerrie'
Als die nieuwe relatie net begint, lijkt de hoofdpersoon die bevestiging in eerste instantie te krijgen. Hij heeft het steeds over haar ‘puurheid’ – noemt haar mysterieus, echt, anders dan alle anderen. “Zijn beeld van vrouwen is behoorlijk zwart-wit, hij omschrijft ze als hysterisch. Maar zij is vanaf het begin heel meegaand, doet geen dingen die hij niet wil. Ze neemt alle ideeën die hij met haar deelt op als een spons, probeert hem te begrijpen en alles goed te doen. Misschien is ze dus ook anders dan hij gewend is, daar ben ik als schrijver nog niet uit. Zegt hij dit tegen iedere vrouw, of alleen tegen haar?”
Totdat de overdadige complimenten ineens stoppen, en hij juist extreem kritisch wordt. ‘Hij wil een vrouw die gehoorzaamt, maar als ze alleen maar gehoorzaamt, kan hij haar niet straffen’, schrijft Wortel in het boek. “Dat vind ik interessant aan hem: dat hij het nodig heeft dat ze dingen fout doet, omdat hij anders zijn woede niet kwijt kan. Hij is misschien wel de eerste die hardop zegt wat ze over zichzelf denkt. Dat ze een kutwijf is dat alles verkeerd doet. Ik denk dat ze dit ergens ook van hem wil horen – heel zelfdestructief.”
Door het boek heen wordt duidelijk dat het mannelijke personage veel tijd op YouTube doorbrengt, en dat hij zichzelf slimmer vindt dan de rest van de wereld. Als het over vrouwen gaat, spreekt hij ook wel over ‘hoeren’ die zich bescheiden moeten opstellen. Zijn uitspraken doen denken aan Andrew Tate en de manosphere – een verzamelnaam voor online gemeenschappen waarin mannen een bepaalde vorm van mannelijkheid en vrouwenhaat promoten.
Wortel: “Hij is heel erg bezig met spiritualiteit en manifesteren, maar vindt dat dat wel voorbehouden is aan mannen. Vrouwen zijn bezit, of hebben in ieder geval een andere waarde dan mannen, en moeten eigenlijk gewoon onderdrukt worden. Ik denk dat hij er ook van overtuigd is dat vrouwen daar zelf ook naar verlangen, wat natuurlijk best een gevaarlijke gedachte is.”
'Zelfdoding na huiselijk geweld is ook femicide, ze zag na jarenlange mishandeling geen uitweg meer'
Zoals al eerder benoemd, is de leeservaring behoorlijk beklemmend. Vooral de momenten met psychologisch en seksueel geweld grijpen je bij de strot. “De scènes waarin ze intiem zijn en ze zichzelf achteraf heel erg schaamt, vond ik heel moeilijk om te schrijven. Net als de momenten waarop hij heel boos is en hij haar onterecht het gevoel geeft dat ze iets verkeerd heeft gedaan. Ik voelde tijdens het schrijven ook weer die afwijzing, het slecht voelen over mezelf. Het zó graag goed willen doen dat het pijnlijk wordt.”
Het moet intens geweest zijn om een langere periode met deze personages en hun duisternis rond te lopen. Wortel is dan ook blij dat het geen maanden geduurd heeft. “Het algehele gevoel van ‘in de gaten gehouden worden’ nam ik ergens toch over. Ik ben blij dat ik er voornamelijk thuis aan heb gewerkt, een plek waar ik me heel veilig voel.”
“Dat benauwende nam ik wel met me mee en ik merkte dat ik dat ook op andere mannen ging projecteren. Ik werd wat minder goed van vertrouwen, terwijl ik dat van nature wel ben. Je weet tenslotte nooit of iemand de juiste intenties heeft of niet.”
Net als bij haar vorige roman was de aanleiding persoonlijk. Schrijven lijkt voor haar zo ook een vorm van verwerking te zijn. “Het is voor mij wel een manier om te begrijpen wat er gebeurd is, hoe de dynamieken tussen mensen werken. Ik herbeleef wat ik heb meegemaakt op een manier waarbij ik zelf de controle heb. Ergens denk ik dat het ook een manier is om een situatie nog even dicht bij me te houden voordat ik het écht kan afsluiten.”
Wortel begon deze roman met veel vragen over hoe (giftige) relaties werken. Zijn die beantwoord? “Ik besef nu dat het na een lange relatie niet gek is dat er een soort leegte ontstaat en je behoefte hebt aan bevestiging. Maar als je daar altijd een ander voor nodig hebt, word je al snel afhankelijk. Voor mij was het daarom heel goed om een periode helemaal alleen te zijn en weer op mezelf te leren vertrouwen. Ik denk dat ik dat vermogen tijdens die lange relatie ook al een beetje was kwijtgeraakt. Inmiddels kan ik dat vertrouwen oprecht uit mezelf halen: ik voel me weer comfortabel en veilig alleen.”
‘Ik, de ander’ van Jante Wortel is nu bij de boekhandel verkrijgbaar.
Ann (22) verbrak haar giftige relatie na zes jaar: 'Voel me beter dan ooit'
