In aanloop naar de verkiezingen neemt Floor Doppen, politiek verslaggever bij BNR, met LINDA. de politieke week door. Van debat tot gedoe: dit gebeurde er in de wandelgangen van Den Haag.
Nog maar een paar dagen tot 29 oktober, en als jij het nog niet weet, ben je in goed gezelschap. Bijna de helft van de Nederlanders is nog zwevend.
Ondertussen vliegen de peilingen je om de oren. De ene dag stijgt iemand, de volgende dag zakt-ie weer twee zetels. Alsof politiek een weerbericht is geworden, met dagelijkse verwachtingen en tijdelijke opklaringen. Journalisten, inclusief ondergetekende, kunnen het ook niet laten: wie stijgt, wie zakt, wie ligt op koers? We smullen ervan.
Partijen laten intussen hun eigen peilingen doen, vaak via marketingbureaus. Onderzoeken waar wij geen inzage in krijgen, maar die bijvoorbeeld laten zien welke toon of welk thema aanslaat bij de achterban, vóórdat ze een standpunt de wereld in slingeren. Ze meten niet alleen waar het electorale potentieel ligt, maar ook hoe hun lijsttrekker scoort op eigenschappen als ‘leiderschap’ of ‘verbinding’. En wat er in het hoofd van de kiezer opkomt bij de naam van die lijsttrekker.
'Niet wachten tot na de verkiezingen': drie Kamerleden vechten samen tegen geweld achter de voordeur
Maar peilingen zijn geen voorspellingen. Ze meten alleen wat mensen nú zeggen, niet wat ze straks doen. En daarom moet je voorzichtig zijn met hoe je die cijfers leest, zegt politicoloog Tom Louwerse, bedenker van de Peilingwijzer.
“Je moet peilingen niet gaan lopen hypen op dingen die ze niet kunnen.” Een peiling geeft een redelijke indicatie, geen zekerheid. Elke peiling kent een foutmarge, en drie zetels verschil is algauw binnen de meetfout. Kijk dus liever naar de trend dan naar één uitschieter en bedenk dat er altijd een grote groep kiezers is die het zelf nog niet weet.
Toch laten peilingen wel degelijk sporen na. Ongeveer een kwart van de Nederlanders stemt uiteindelijk ‘strategisch’: niet per se op de partij van hun hart, maar op de partij die volgens de peilingen de meeste kans maakt. Dat wordt ook wel het ‘bandwagon-effect’ genoemd: de neiging om met de massa mee te bewegen, simpelweg omdat iets populair lijkt. Daar is op zich niks mis mee, zolang je weet wat je doet.
De uitdrukking ontstond tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 1848, toen presidentskandidaat Zachary Taylor door circusclown Dan Rice werd uitgenodigd om mee te rijden op zijn fanfare-kar: de bandwagon. Taylors campagne kreeg er zoveel aandacht door, dat commentatoren al snel zeiden dat wie politiek wilde winnen, “ook maar op de bandwagon moest springen”. Sindsdien staat de term voor het verschijnsel dat succes meer succes aantrekt. We willen nu eenmaal liever bij de winnende kant horen dan alleen blijven staan met onze eigen overtuiging.
'De campagne van één man: hoe Wilders politiek veranderde in een kijkspel'
Gelukkig zoeken we tegenwoordig hulp bij onze twijfel. De StemWijzer van ProDemos, het Kieskompas van Trouw en de Stemchecker van de Volkskrant worden miljoenen keren ingevuld — vooral door zwevende kiezers die tussen twee of drie partijen in hangen. Voor hen kan een stemhulp echt doorslaggevend zijn. Volgens onderzoek van HUMAN/VPRO (Argos, 2023) stemt zo’n vijf procent van de kiezers uiteindelijk anders dan ze zonder stemhulp zouden hebben gedaan. Dat lijkt weinig, maar bij Tweede Kamerverkiezingen zijn dat al snel zeven à acht zetels.
De meeste mensen gebruiken zo’n stemhulp overigens niet om zich te laten overtuigen, maar om bevestiging te krijgen. “Ik dacht al dat deze partij bij mij zou passen.” Toch hebben die digitale kieskompassen één groot voordeel: ze zorgen dat mensen überhaupt gaan stemmen. Zo’n drie tot vier procent van de kiezers zegt dankzij een stemhulp over de streep te worden getrokken, blijkt uit datzelfde onderzoek.
Nieuw dit jaar zijn de AI-chatbots, die zogenaamd weten wat je moet stemmen. Maar daar waarschuwt de Autoriteit Persoonsgegevens nadrukkelijk voor. Die testte vier chatbots, waaronder ChatGPT, en ontdekte dat ze opvallend vaak met dezelfde twee partijen kwamen: de PVV en GroenLinks-PvdA. Zelfs als de antwoorden van de gebruiker beter pasten bij een andere partij. Niet omdat de bots expres gekleurd zijn, maar omdat hun werking niet te controleren is.
“Onbetrouwbaar en duidelijk bevooroordeeld”, noemt de toezichthouder het. En dat is niet onschuldig. Wie zijn politieke kompas uitbesteedt aan een algoritme, krijgt een spiegel in plaats van richting. AI weet wat je bedoelt, niet wat je gelooft. Het herhaalt je voorkeuren met de zelfverzekerdheid van een waarzegger. Oftewel: vraag gerust advies aan je vrienden, je familie of je hond, maar niet aan kunstmatige intelligentie.
Dit zeggen politieke partijen over de veiligheid van vrouwen in hun verkiezingsprogramma's
Een avondje verkiezingsprogramma’s doorploegen met een glas wijn? Prima plan. En als je daar geen tijd voor hebt, zijn stemhulpen, kieswijzers en podcasts ook niet mis. Allemaal manieren om richting te vinden in de mist. Zolang je maar niet vergeet dat jij degene bent die uiteindelijk een hokje rood maakt. Want bij verkiezingen verdwijnen de gebruikelijke verschillen ook even. Status, afkomst, leeftijd, opleiding: in het stemhokje is iedereen gelijk. En dat is nog helemaal niet zo vanzelfsprekend.
Een eeuw geleden werd het nog een ‘politieke onmogelijkheid’ genoemd dat vrouwen zouden stemmen. Tot Aletta Jacobs, Suze Groeneweg en honderden anderen daar een halve eeuw lang tegenin gingen. Eén woord in de wet — ‘mannelijk’ — moest verdwijnen voordat het kon.
Nu, ruim honderd jaar later, twijfelen we vooral óf we nog wel zin hebben. Alsof de democratie iets is wat vanzelf doordraait, ook zonder ons. Maar dat is precies het misverstand. Democratie draait niet vanzelf, ze draait omdat wij het doen. Dus ja, je mag best twijfelen, scrollen, vloeken op de politiek of pas op het laatste moment je keuze maken.
Maar vergeet niet dat miljoenen mensen vóór ons dat recht niet hadden. Noem het geen feest, noem het wat je wil, maar het is nog altijd een voorrecht.
Stemmen heeft zin. Nog steeds. Altijd.
Het beste van LINDA. direct in je mail? Meld je aan voor onze nieuwsbrief.
Patatbalie, schoolbel en stille exits: zo tikt Den Haag richting verkiezingen
Floor Doppen is politiek verslaggever bij BNR. De komende tien weken neemt ze je hier mee in de weken naar de verkiezingen. Ze vertelt wat er in de wandelgangen van het Binnenhof gebeurt, wie elkaar in de haren vliegen, wie plots bondjes sluit en waarom peilingen soms meer zeggen over de gemoedstoestand van kiezers dan over de toekomst van het land. En ze geeft antwoord op de belangrijkste vraag: heeft stemmen nog zin? (spoiler alert: ja, altijd!)
