Voor gemanipuleerde naaktbeelden hoeft het slachtoffer niet zonder kleding te zijn vastgelegd. Diverse websites en apps maken van doodgewone foto’s ‘deepnudes’ die niet van echt te onderscheiden zijn.
De impact van het verspreiden van nep-naaktbeelden is vaak net zo groot als bij ‘echt’ beeld. Wat kun je hier als slachtoffer tegen beginnen?
Stel je voor dat je online een naaktfoto van jezelf tegenkomt die echt lijkt, maar nooit is genomen. AI – kunstmatige intelligentie – software maakt het mogelijk de persoon op een ‘gewone’ foto of video als het ware te strippen. Deze ‘deepnudes’ zijn een vorm van de bekendere deepfake. Hierbij worden bestaande beelden gebruikt om een nieuwe foto of video te maken. Een voorbeeld is de video van Miljuschka Witzenhausen waarin ze zogenaamd beweert te zijn afgevallen door dieetpillen.
Inmiddels zijn er diverse websites en apps in omloop die het maken van deepnudes angstaanjagend eenvoudig maken. Meerdere bekende vrouwen zijn slachtoffer geworden van deepnudes. De video’s duren een paar minuten, soms kun je tegen betaling een langere video kijken. Onder anderen de Utrechtse burgemeester Sharon Dijksma, voormalig politiewoordvoerder Ellie Lust, presentatrices Sylvana IJsselmuiden, Hélène Hendriks, Leontine Ruiters en Noa Vahle, actrice Jennifer Hoffman en ondernemer Olcay Gulsen verkennen hun juridische opties of hebben al besloten naar de rechter te stappen.
Olcay Gulsen gaat aangifte doen van intieme deepfake video: 'Om dit hoger op de agenda te krijgen'
Helpwanted, een hulplijn voor slachtoffers van online seksueel misbruik, weet niet exact hoeveel mensen vanwege deepnudes bellen. Wat wel opvalt, is dat de nepbeelden steeds realistischer worden, zegt inhoudelijk beleidsmedewerker Simone Belt. “Door de technologie is nep steeds moeilijker van echt te onderscheiden. Dat maakt het voor slachtoffers nog ingewikkelder om te zeggen: ‘Dit ben ik niet, en dat kun je hier aan zien’.”
Zelfs als het overduidelijk is dat de foto of video nep is – het hoofd past bijvoorbeeld totaal niet bij het lichaam waar het is opgeplakt – blijft het een inbreuk op iemands lichamelijke integriteit. “Dat kan net zo goed schadelijk zijn. Er wordt iets met je lichaam gedaan, en geïmpliceerd dat jij dat bent. Ook al is het duidelijk niet zo. Dat kan heel naar zijn om te ervaren.”
Hoe groot de impact is, verschilt per situatie. “Soms waait het zo weer over, maar vaak gaan dit soort beelden op middelbare scholen rond. Dan krijgt het slachtoffer vaak een bepaalde reputatie, wat op die leeftijd extra moeilijk is. Dit wordt ook wel victim blaming genoemd, waarin mensen die slachtoffer zijn van een situatie daar onterecht de schuld van krijgen.”
In kinderapps komt vaak 'volwassen' reclame voorbij: 'Kan angst en verwarring opleveren'
“Deepnudes worden niet specifiek genoemd in de huidige wetgeving”, zegt Bart Schermer, hoogleraar Privacy en Cybercrime aan de Universiteit Leiden. In januari 2020 is de nieuwe ‘wraakporno’-wetgeving in werking getreden. Hierdoor is het verspreiden van beelden van een seksuele aard nu expliciet strafbaar. “Een deepnude is misschien geen echt naaktbeeld van iemand, maar kan de seksuele privacy in dezelfde mate aantasten.”
Presentatrice Welmoed Sijtsma is slachtoffer geweest van een deepnude video. Zij spande een rechtszaak aan tegen de 39-jarige maker. Het Openbaar Ministerie had een werkstraf van 120 uur en een voorwaardelijke celstraf van twee maanden geëist. De rechtbank vond een forse celstraf eerst wel op zijn plaats, maar houdt sterk rekening met de persoonlijke omstandigheden van de verdachte. Eerder begon die al vrijwillig aan een gedragsbehandeling. Schermer raadt slachtoffers aan om aangifte te doen. “Zo krijg je het probleem op de radar van de politiek en de politie.” Vanuit de Tweede Kamer zijn er nu al initiatieven om deepnudes expliciet strafbaar te stellen.
VVD wil deepfaketechnologie verbieden door zaak Welmoed Sijtsma: 'Vrouwen schamen zich'
Zowel Schermer als Belt van Helpwanted maken zich zorgen over het gebrek aan capaciteit bij de politie om dit soort zaken op te pakken. “Er zijn heel veel mooie plannen om de zedenwetgeving te verbeteren”, zegt Belt. “Zonder extra capaciteit kun je daar niets mee. We zien nu al dat slachtoffers van online seksmisdrijven heel lang moeten wachten.”
“Als je weet wie de beelden heeft verspreid, kun je als slachtoffer ook een civiele rechtszaak aanspannen”, weet Schermer. “Je moet dan kunnen bewijzen dat dit een onrechtmatige daad is en dat je schade hebt ondervonden door deze inbreuk op je portretrecht. Dat kost veel tijd en moeite voor het slachtoffer. Vaak voelen zij zich al enorm aangetast in hun privacy en dan worden ze weer met de situatie geconfronteerd.”
Voor het verwijderen van de beelden én het voorkomen van verdere verspreiding, moet je volgens Schermer bij de tussenpersoon zijn. “Je kunt aan platforms zoals Facebook of Snapchat vragen of ze de beelden offline halen. Facebook neemt dit soort wraakporno-achtige situaties vaak heel serieus, omdat het in strijd is met hun eigen algemene voorwaarden.”
De ‘schimmige plekken’ van het internet trekken zich weinig tot niets van dit soort verzoeken aan, vertelt Schermer. “Denk aan instant messaging kanalen zoals Telegram, maar ook websites die specifiek gericht zijn op het creëren en tonen van dit soort beelden. Die zitten vaak ook in het buitenland.”
Massaal voor de gek gehouden: over paar jaar alle online content deepfake volgens onderzoekers
“Het begint bij mensen die de echte of neppe beelden verspreiden”, zegt Belt. “Iedereen kan zich daartegen uitspreken en ervoor kiezen de foto’s niet door te sturen en te verwijderen. Anders blijft het probleem bestaan.”
Volgens Schermer kunnen slachtoffers deepnudes niet voorkomen. “Overal staan foto’s van ons online: van LinkedIn tot Instagram. Voor een deepfake-algoritme is een klassenfoto al genoeg om tot nieuwe beelden te komen.”
“De technologie wordt steeds geraffineerder”, benadrukt hij. “Het probleem wordt de komende jaren daardoor alleen maar groter.” Daarom zijn er mensen die niet alleen het verspreiden van deepnudes willen verbieden, maar ook het aanbieden van de mogelijkheid om ze te maken. “Door die websites en apps strafbaar te stellen, pak je het probleem bij de wortel aan. Je hebt ook nog andere mogelijkheden binnen het recht, en dat is de overheid nu aan het onderzoeken: hoe moeten we hierop reageren?”
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 11 januari 2022.
Tientallen BN'ers en politici te zien in intieme deepfakevideo's: 'Walgelijke praktijken'
