Liegen: wat is het eigenlijk?

Ben je een leugenaar? Als het antwoord meteen ‘nee’ is, moet je misschien nog een keer je gedrag van de afgelopen dagen nagaan. Een appje waarin je zegt dat je al onderweg bent terwijl je nog uitgebreid voor de spiegel staat, of een smoesje over hoofdpijn wanneer je een afspraak afzegt: volgens experts liegen we allemaal. Uit onderzoek in verschillende landen blijkt telkens weer dat we gemiddeld minstens twee keer per dag liegen.

“En we weten dat dit een onderschatting is”, zegt Van der Zee, die al jaren onderzoek doet naar de wetenschap achter liegen en leugenaars. “Er is experimenteel onderzoek gedaan waarbij we mensen tien minuten met een vreemde laten praten zonder erbij te zeggen dat het voor een leugenonderzoek is. Vervolgens nemen ze zin voor zin het gesprek door en moeten ze aangeven waar ze gelogen hebben. We zien dat mensen in dat gesprekje al gemiddeld twee keer liegen – sommigen zelfs al twaalf keer.”

De gewone mens denkt meestal: liegen is iets zeggen dat niet klopt. Onderzoekers vinden die definitie te beperkt. “Liegen is bewust proberen een beeld over te brengen waarvan de zender zelf denkt dat het niet klopt”, zegt Van der Zee. “Je liegt bijvoorbeeld ook wanneer je expres relevante informatie achterhoudt.”

Nieuw onderzoek liegt er niet om: we jokken veel vaker op de werkvloer dan we denkenLees ook

Imago van de leugenaar

De leugenaar heeft een slechte naam – niemand wil er een zijn. Uit onderzoek blijkt dan ook dat we de neiging hebben om onze eigen leugens (groot én klein) goed te praten. “Mensen kunnen heel goed rechtvaardigen waarom ze gelogen hebben: ze hebben bijna overal een excuus voor.”

Het begrip dat we voor onze eigen leugens kunnen opbrengen, hebben we alleen niet voor die van een ander. “We meten echt met twee standaarden”, zegt Van der Zee. “Bij onze eigen leugens is het heel duidelijk waarom we ze verteld hebben en valt het allemaal wel mee, maar als we vergelijkbare leugens van een ander moeten beoordelen, vinden we het ineens heel erg.”

Jezelf en de ander ontzien

We liegen dus dagelijks en de meest voorkomende redenen die mensen aan onderzoekers geven, liggen voor de hand. Of we het nu over kinderen of volwassenen hebben: we liegen vooral om te voorkomen dat we iets moeten doen waar we geen zin in hebben. Kinderen willen hun tanden niet poetsen, terwijl volwassenen liegen om onder die ene nieuwe taak op werk uit te komen.

Volwassen liegen ook om sociale redenen. We willen dat anderen zich geen zorgen over ons hoeven te maken, dus zeggen we dat het prima gaat terwijl dat niet zo is. “Ook liegen we omdat we ergens niet over willen praten – om een onderwerp te vermijden”, zegt Van der Zee. “Dat wordt heel vaak genoemd.”

Leugens kunnen ook bedoeld zijn om anderen te beïnvloeden. Denk aan ouders die hun kinderen ‘een leugentje om bestwil’ vertellen om hun gedrag te sturen. “Je zegt dat de batterij van de iPad leeg is omdat je niet wil dat je kind continu voor een scherm zit, in plaats van dat je een open en eerlijk gesprek voert over schermtijd. We doen dat om discussies te voorkomen.”

Waarom we huilen en vrouwen vaker een traan laten dan mannenLees ook

Het herkennen van een leugen

We denken misschien dat het eenvoudig is om een leugenaar te herkennen, maar onderzoek wijst uit dat dit nog vies tegenvalt. ‘Wegkijken’ wordt het vaakst genoemd als een signaal van liegen, maar dat klopt volgens Van der Zee niet. Liegen heeft namelijk geen directe invloed op je gedrag, legt ze uit. “Je gaat je niet anders gedragen omdat je liegt. Wel kunnen er als je liegt drie factoren optreden die invloed kunnen hebben op je gedrag.”

Ten eerste vereist liegen veel van je brein: je moet hard nadenken. “Je pupillen verwijden op het moment dat je hard moet nadenken, en dat is dan ook meteen een van de meest betrouwbare tekenen van liegen”, legt Van der Zee uit. Voor de meeste mensen is liegen namelijk moeilijker dan de waarheid vertellen. Tegelijkertijd is dat ook weer niet áltijd het geval. “Denk aan een arts die haar slecht-nieuwsgesprekken wat wil verzachten, of wanneer je zelf een onderwerp vermijdt waar je je zeer ongemakkelijk bij voelt. In dat soort gevallen is de waarheid vertellen vaak moeilijker dan de leugen.”

Ten tweede ervaren de meeste mensen negatieve emoties tijdens het liegen. Schuldgevoel en schaamte, maar vooral ook de angst om betrapt te worden. De stress die daarbij komt kijken kan bijvoorbeeld zichtbaar worden in zweten of een hogere bloeddruk: het soort dingen die een leugendetector test oppakt. Mensen met verminderde empathie – denk aan persoonlijkheidstrekken zoals psychopathie en narcisme – hebben daar minder last van.

Ten derde wil iedereen die liegt in ieder geval graag eerlijk overkomen – en probeert zich dus vooral niet als een leugenaar te gedragen. Het lastige is dat niet iedereen hetzelfde idee heeft bij hoe liegen eruitziet, legt Van der Zee uit. “Je ziet dat sommige mensen de ander blijven aankijken, omdat ze denken dat wegkijken een teken is van liegen. Anderen zien friemelen als een signaal en proberen dus hun handen extra stil te houden. Ook wanneer mensen weten hoe een polygraaf werkt, zullen ze hun gedrag daarop aanpassen.”

Niet (te veel) denken, intuïtief doen: 'Niet de stem van God, maar de ervaring die spreekt'Lees ook

Liegen? Dit is de beste reactie

Door middel van gedrag alleen is liegen dus nog niet zo makkelijk te herkennen. Wel zijn er andere methoden om een leugenaar betrappen. Volgens Van der Zee moet je je wel eerst afvragen of je dat wel wil. ‘Stap één is bedenken: maakt het écht uit? We weten dat het uitkomen van leugens allerlei negatieve effecten heeft op de band en het vertrouwen tussen twee mensen, en resulteert in meer conflicten en minder samenwerking.”

Is de mogelijke leugen zó erg dat je het toch echt moet weten? Dan zijn er verschillende politie-verhoortechnieken die je zelf kan uitproberen. Zo kun je iemand vragen om het verhaal in de omgekeerde volgorde te vertellen. “Dat is wel een beetje awkward“, zegt Van der Zee. “Maar het werkt supergoed. Wanneer je een verhaal verzonnen hebt, blijkt het namelijk heel moeilijk om dit in een andere volgorde dan je het bedacht hebt te vertellen.”

Een minder heftige optie is onverwachte en (zeer) specifieke vragen stellen. Van der Zee: “Stel je voor, je vriend beweert dat hij gisteren met een vriend uit eten was, terwijl jij denkt dat hij bij zijn ex in bed lag. Vraag dan bijvoorbeeld wat hij die avond heeft besteld of wie er achter de bar stond. Als mensen antwoorden moeten bedenken die ze van tevoren niet bedacht hebben, is dat moeilijker en laten ze ook meer signalen van liegen zien.”

Heb je per ongeluk ontdekt dat de vriend met wie hij beweerde uit eten te zijn momenteel op vakantie is? Dan moet je hem daar niet direct mee confronteren, zegt Van der Zee. “Als jij hem direct confronteert met het feit dat hij niet bij deze vriend was, kan hij ter plekke vrij gemakkelijk een nieuw verhaal bedenken. Je kan hem beter vragen: ‘Hé, hoe was het gisteravond?’ en hem vervolgens wat details over de avond laten vertellen. Het liefst ook over de vriend, zodat hij later niet kan beweren dat hij een collega met dezelfde naam bedoelde. Dat heet het strategisch inzetten van bewijs.”

Mae (36): 'Het grote voordeel van vreemdgaan met een vrouw: je kan doen alsof je vriendinnen bent'Lees ook

Samen verder na de leugen

Niet iedereen wil er zo hard ingaan. Wat moet je doen als je liegen vooral bespreekbaar wil maken? Maak de situatie zo veilig mogelijk, zegt Van der Zee. Pak het voorzichtig aan, zorg ervoor dat de ander weet dat de leugen niet het einde van de relatie is. “Zoals ik eerder zei, heeft liegen vaak negatieve consequenties. Als je de confrontatie te hard in gaat, kan de ander al snel de hakken in het zand steken en nog meer gaan liegen om gezichtsverlies te voorkomen.”

Iedereen liegt, weet Van der Zee inmiddels maar al te goed. En dat is heus niet altijd het einde van de wereld. “Mensen maken fouten, en dat is oké.”

Voor kinderen gelden daarin eigenlijk dezelfde regels als voor volwassenen. “Als je wil dat ze eerlijk zijn, zorg dan dat alles bespreekbaar blijft. Dat betekent niet dat je hen altijd hun zin moet geven, want als ouder moet je ook risico’s inschatten en verantwoordelijkheid nemen voor hun veiligheid. Maar je moet er wel voor zorgen dat de waarheid vertellen hen niet in de problemen brengt. Zelfs als ze écht iets verkeerd hebben gedaan moeten ze weten dat ze bij je terecht kunnen en dat jullie samen een oplossing vinden.”

Het beste van LINDA. direct in je mail? Meld je aan voor onze nieuwsbrief. 

Kan een leugen om bestwil of ga je voor radicale eerlijkheid in een relatie? 'De pijn zit vaak bij het verraad'Lees ook