Leon Verdonschot legt voor LINDA. om de week iemand het vuur aan de schenen. Deze week is actrice Tanja Jess (56) aan de beurt. Vanaf komende week is ze maandenlang te zien in de theaters met de comedy TOP vrouwen.
TOP vrouwen gaat over de vriendschap tussen drie vrouwen, nadat een andere goede vriendin van ze is overleden. Heb jij zelf veel vriendschappen die nog teruggaan tot je jeugd?
“Ja, ik heb best wat vriendinnen die ik al heel lang ken. Een zelfs van toen ik nog in Duitsland op een anti-autoritaire kleuterschool zat. Die was door de ouders van die kinderen zelf opgericht, dus de ouders hadden veel contact met elkaar. Maar die kinderen vormden ook wel echt een bijzonder clubje; ze zijn allemaal interessante dingen gaan doen met hun leven.
Met schoolvriendinnen zijn het toch vaak ook toevalligheden die zo’n vriendschap maken, en daarna moet je maar afwachten of je levens nog enigszins parallel blijven lopen, of dat je toch heel andere kanten op gaat. Sommige vriendschappen bloeden gewoon dood, natuurlijk. Al heb ik ook een vriendin met wie ik ooit ben gebroken, waarna we toch weer bij elkaar zijn gekomen, weer gebroken, weer bij elkaar.” Lachend: “Die vriendschap lijkt dus meer op familie.”
Vind je vriendschappen met vrouwen gemakkelijker te onderhouden, of die met mannen?
“Dat hangt ervan af of het heteromannen zijn. Een van mijn beste vrienden is gay, die vriendschap duurt echt al honderd jaar. Maar met heteromannen spelen allerlei andere krachten en driften een rol, die een gewone platonische vriendschap ingewikkeld maken. Ik ken mensen die daar wel in slagen, maar in míjn leven heeft het nooit gewerkt. Er komt dan toch op een gegeven moment iets bij waarvan je denkt: shit, maar dit was niet de bedoeling. Wat trouwens wel grappig is aan TOP Vrouwen: het stuk is oorspronkelijk geschreven voor drie mannen. Daar kwamen we pas achter toen we er al mee bezig waren. Het fijne daarvan is dat het niet vol zit met allerlei aannames over vrouwen die je vaak hebt in stukken óver vrouwen, die dan door mannen zijn geschreven.”
Maar merkten jullie nergens aan de tekst dat die eigenlijk voor mannen was bedoeld?
“De drie vriendinnen zijn wel behoorlijk pittig naar elkaar, wat rouwdouwerig en hoekig. Misschien is dat wel mannelijk, dat verbaal stoeien. Ik heb een paar keer gehoord dat mensen vinden dat de vrouwen ‘veel ruzie’ maken. Dat is wel interessant, vind ik. Bij drie mannen zouden we dat niet zo ervaren, dan zouden we denken: zo praten mannen nou eenmaal tegen elkaar.”
In de lange lijst onderwerpen waar de drie vriendinnen het over hebben, staat ook: familieverpakkingen chocola. Jij hebt altijd een sportieve indruk gemaakt. Wat is niettemin je grootste verleiding op eetgebied?
“Heb je even? Aan mijn eerste zwangerschap heb ik een hormonale craving, om niet te zeggen verslaving aan oliebollen overgehouden, en dat is nooit meer helemaal overgegaan. En qua snoep ben ik heel erg van de soorten die uitgestorven zijn. Die harde schuimblokken, bijvoorbeeld. En die harde transparant bruine dropbeertjes. Ook uit de handel gehaald. Al kan ik ook losgaan op zo’n zak met van die kleine Milky Ways, Snickers en Marsjes. Omdat ze zo klein zijn, lijkt het alsof je dan minder eet. En voor je het weet is de zak leeg.”
Tanja Jess trots op 50-plus vriendinnen: 'De schaamte voorbij en 'bluntly' eerlijk'
Toen jouw dochter Alice in transitie ging, heb je daar een column over geschreven. Daar stond ook in hoe lang ze moest wachten op haar eerste gesprek: twee jaar en acht maanden. Heb je veel reacties gekregen op die column, en op die wachttijd?
“Ja, echt enorm. Ook omdat veel ouders samen met hun kinderen in de kast zitten. Veel ouders leven in gemeenschappen waar de acceptie van transgender mensen niet groot is, en waar ouders het ingewikkeld vinden om hun kind te steunen, terwijl ze tegelijkertijd bang zijn voor de reacties van hun omgeving. Ik had me niet gerealiseerd dat het voor zoveel mensen zo lastig is. Juist de support van familie maakt een heel groot verschil voor transgender kinderen. Maar er zijn veel angsten en daar wordt heel handig op ingespeeld door de anti-translobby.”
Wat is de grootste misinformatie, wat jou betreft?
“Er worden veel irreële gevaren opgevoerd. De nieuwe Transgenderwet wil een verandering doorvoeren in de huidige situatie, waarbij je voor het aanbrengen van een geslachtsverandering in je paspoort een handtekening van een psycholoog nodig hebt – alsof je geen verstandig mens bent, maar een soort van koekoek bent. Maar door die enorm lange wachtlijsten, die wij dus uit eigen ervaring kennen, kan het gebeuren dat je wel al begonnen bent aan je transitie als transvrouw inmiddels als vrouw door het leven gaan. En dan zit je daar in je mooie jurk in de wachtkamer van de tandarts of huisarts, en word je iedere keer ongewenst exposed, als ‘meneer’ wordt opgeroepen voor ‘zijn’ beurt. Dat is niet alleen naar en vervelend, maar ook gevaarlijk, want er is veel geweld tegen transvrouwen.
En om die wet maar tegen te werken, worden de meest bizarre gevaren verzonnen, die in landen waar zo’n wet al lang bestaat helemaal nooit zijn voorgekomen. Mannen die hun geslacht zouden laten veranderen om het vrouwenquotum in een bedrijf te halen, en daarna het weer terugdraaien. Of de angst dat mannen als neppe transgender naar het vrouwentoilet gaan en daar vrouwen kunnen verkrachten. Ik weet niet of jij wel eens een paspoortcontrole hebt gehad in een toilet, maar als je als man een vrouwentoilet zou willen binnendringen, kan dat nu ook al.
De lobby die ouders het meest bang maakt, is de leugen dat veel kinderen later spijt zouden krijgen van hun transitie. Uit cijfers blijkt dat dat percentage heel erg laag is, en uit onderzoek onder jongeren die spijt hebben gekregen blijkt ook dat de grootste reden niet de transitie zelf is, maar het gebrek aan acceptatie door hun omgeving.”
Begreep jij de keuze van je dochter Alice helemaal?
“Nee, en dat hoeft ook helemaal niet. Het ís ook heel moeilijk te begrijpen of in te voelen als je je zelf niet zo voelt. Maar dat volledige begrip is ook niet nodig om er te zijn voor je kind. Als ouder heb je één taak, en dat is om van je kind te houden en dat kind te beschermen. Je hebt het niet voor het kiezen als het gaat om de persoonlijkheid van je kind, of zijn keuzes, of geaardheid, of wensen, of welk levenspad je kind gaat afleggen. En dat is ook niet aan jou. Het is wel aan jou om er voor je kind te zijn.”
Je bent de dochter van een hoogleraar elektrotechniek en een kunstschilderes. Gezien je creatieve loopbaan ligt het voor de hand dat je meer talent van je moeder hebt geërfd. Of had je ook in elektrotechniek terecht kunnen komen?
“Ik had en heb nog steeds een soort weerstand tegen getallen. Waar dat aan ligt; daar mag een heel goede psycholoog zich een keer over buigen. Maar mijn vader was ook een creatiéve man, hij vond dingen uit. Hij heeft bijvoorbeeld een heel belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de microchip, daar moet je toch behoorlijk creatief voor zijn. En hij gaf colleges, ook een vorm van optreden, zeker op de manier waarop hij het deed. Ik kom nog steeds wel voormalige studenten van hem tegen, die me aanspreken, omdat onze achternaam niet zo vaak voorkomt. Die vertellen dan hoe leuk ze zijn colleges vonden. Zeker nu hij er niet meer is, vind ik dat erg leuk om te horen.”
Als iemand nu klassieke muziek opzet en je een strijkstok geeft, zou je dan weer meteen kunnen dirigeren?
“Eh… O jee. Dan zou ik wel de partituur erbij moeten hebben, en er hulp bij moeten krijgen.”
Je werd tweede in het eerste seizoen van het programma Maestro, na Lenette van Dongen.
“Ik vond dat heel erg leuk om te doen, ondanks de enorme spanning. Het heeft ook mijn liefde voor klassieke muziek, die ik van mijn ouders heb gekregen maar onderweg was kwijtgeraakt, weer teruggebracht. Wat ik heel erg wennen vond, was het solistische karakter ervan. Dat heb ik echt moeten afkijken bij Lenette. Die was zo ervaren en behendig in het innemen van die ruimte: ‘Ik ben er, het feest gaat beginnen.’ Mensen in het orkest wíllen en verwachten ook dat je zo binnenkomt, niet met die rare bescheiden ‘sorry dat ik besta’-houding waarmee ik zelf begon.”
Je was in 2000 de eerste vrouw ter wereld die naakt poseerde voor twee achtereenvolgende edities van Playboy. Hoe kijk je daar op terug?
“Heel goed, ook omdat er toen nog belachelijke budgetten voor waren, en ik net, maar ook nét was gestopt met Goede Tijden Slechte Tijden. Ik mocht zelf de fotograaf en het hele team kiezen, en had over alles het laatste woord. Dus ik dacht: dan ga ik wel in mijn blote kont staan, want dan heb ik een mooi zakcentje nu ik andere dingen wil gaan doen, maar daarmee in een heel onzekere toekomst stap.
Goede Tijden was mijn laatste vaste baan, en met een vast contract kon je toen nog heel gemakkelijk een hypotheek krijgen, dus in de allerlaatste week GTST heb ik een huis gekocht. Dat had ik zelf nooit bedacht, maar mijn vriendin Guusje (Nederhorst, LV) met wie ik de kleedkamer deelde, zei dat ik dat écht moest doen. Ik ben een enorme wikker en weger, ik blijf maar twijfelen en kan moeilijk knopen doorhakken, zelfs aan de aanschaf van een oven gaat bij mij een oneindig warenonderzoek vooraf. Maar Guusje was heel daadkrachtig, ging met me mee naar de bezichtiging, en zei toen meteen: ‘Doen! Bieden!’’’
Je personage Bowien Galema ging bovendien dood, dus er was ook geen weg meer terug naar GTST.
“Er is altijd de tweelingzus. Ik ben een jaar later zelfs nog even teruggekeerd als een soort lookalike van Bowien. Theoretisch kan álles in een soap.”
Tanja Jess en dochter Alice doen één keer hun verhaal: 'Mijn spiegelbeeld geeft me een vervelend gevoel'
