Iva Bicanic

Wanneer productiemaatschappij De Haaien aan mediagenieke psycholoog Iva Bicanic in 2019 vraagt of zij misschien iemand kent voor een tv-serie over voormalig Joegoslavië, bedenkt zij zich geen moment: “Dat wil ik zelf doen!” Ze neemt een sabbatical van bijna een jaar, van het door haar opgezette Landelijk Centrum Seksueel Geweld, om de serie te kunnen maken. “Redelijk onvoorbereid dook ik erin. Ik ben natuurlijk geen journalist.”

Iva Bicanic is geboren in Nederland en van Kroatische komaf. Haar ouders groeiden op in Joegoslavië, het land dat dertig jaar geleden bloedig uiteenviel. Elke zomervakantie brengt ze door bij haar familie aan de Kroatische kust.

Een van ons

“Ti si nasa’, zei men daar altijd tegen me. Je bent er een van ons, betekent dat. Dus ik hoor bij Nederland waar ik geboren ben, maar ik hoor ook in Joegoslavië. En ik voel me ook thuis in beide landen, spreek de taal en kwam elke zomer in het huis van mijn opa en oma, waar er veel van me werd gehouden.”

Wekenlang reist ze met een filmploeg bestaande uit regisseur Finbarr, cameraman Jacko en geluidsman Joris door ex-Joegoslavië. De mensen zijn trots op hun land en de natuur is ook beeldschoon, maar eerlijk is eerlijk, het ‘innerlijk’ ziet er niet zo fraai uit, zegt Bicanic. “In Noord-Macedonië is er veel vervuiling. Bij de Kroatische grens met Bosnië zitten vluchtelingen waar de Kroatische politie niet zachtzinnig mee omgaat. De minder mooie kanten laten we ook zien.”

Voor de eerste aflevering toog Bicanic naar Kroatië, bekend terrein.

Moordpartijen

Slovenië is dat ook, want daar woont familie. Daar hoort Bicanic voor het eerst over moordpartijen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze komt in een bos dat nog vol ligt met lichamen. Naarmate de reis vordert, wordt Bicanic stiller. “Vooral in Bosnië en Kosovo. My goodness. Ik dacht: waar ben ik aan begonnen? Er was zoveel waar ik geen weet van had. Van alle oorlogen niet, van de onderdrukking van Tito niet. Mijn ouders spraken daar ook niet over. Ik kwam erachter dat ik niet echt één van hen was, maar eerder een soort toerist.”

Tito is dé bedenker van Joegoslavië; het land waarin Kroaten, Slovenen, Montenegrijnen, Serviërs, Macedoniërs, Bosniërs, Kosovaren en andere minderheden jarenlang vreedzaam samenwoonden, ondanks de verschillende talen en religies. Maar na zijn dood in 1980 verslechterde de economische situatie. Opportunistische politici hitsten met nationalistische retoriek de verschillende bevolkingsgroepen tegen elkaar op. Servië probeerde tevergeefs de afscheiding van Kroatië, Bosnië en Kosovo met behulp van het leger, de inzet van paramilitairen en politie-eenheden te voorkomen. Met jarenlange bloedige oorlogen als resultaat.

Vrijwilliger

Ten tijde van de oorlogen gaat de destijds 23-jarige Iva als vrijwilliger in Kroatië in de vluchtelingenkampen werken. “Daar probeerden we kinderen vooral met spelletjes en leuke uitjes af te leiden. De volwassenen staarden apathisch voor zich uit.

Nu zou ik dat niet meer zo doen, want je wil vooral die ouders weer met hun kinderen in contact doen treden om die vreselijke gebeurtenissen te verwerken. Maar toen wist ik dat niet. Daar is wel de basis gelegd voor mijn verdere carrière als klinisch psycholoog gespecialiseerd in seksueel geweld en trauma.”

Vakantieliefde

Een van de gidsen achter de schermen is Bicanic’ oude vakantieliefde uit Vukovar. Twee zomers lang hadden ze verkering, erna zijn ze een paar jaar blijven schrijven. Toen de oorlog begon, verwaterde het contact: “Maar ik heb hem daar weer gevonden. Hij is beschadigd; hij maakte Vukovar mee en vocht later jarenlang aan het front. Toen ik met hem aan de telefoon zat, vertelde hij over zijn oorlogservaringen.”

Eldin, de tolk en fixer (een lokale contactpersoon die wordt ingeschakeld door een buitenlandse verslaggever – red.), die dat gesprek voor de Nederlandse crew vertaalde, raakte hevig geëmotioneerd. Wat bleek: Eldin is journalist en herkende wat hij zei als de propaganda van toen. Iva Bicanic: “Toen snapte ik pas: maar ik ben niet echt één van hun, toch niet. Ondanks dat mijn ouders er vandaan komen, ondanks dat ik de taal spreek, had ik dat simpelweg niet uit het gesprek gehaald.”

Soldatenboek

Tijdens de oorlogen van de jaren 90 woonde de familie Bicanic in Nijmegen. Haar ouders hadden het moeilijk, want een deel van hun Kroatische familie woonde vlakbij het front: “Dat was angstig. En Nederlandse vrienden op bezoek begonnen over de bloeddorstigheid van de mensen op de Balkan. Hoe kon het toch dat de bevolkingsgroepen elkaar daar zo haatten? Dan liep mijn vader halverwege de avond vol discussies naar boven om zijn soldatenboek te halen. Een soort poëziealbum met foto’s van zijn multi-etnische kameraden uit zijn diensttijd.”

Haar vader had namelijk in Servië zijn dienstplicht vervuld. “Je moest zo ver mogelijk van je ouderlijk huis weg om daar te integreren met Joegoslaven die een andere afkomst hadden.” In het soldatenboek schreven zijn dienstmakkers allemaal een tekstje: “‘Dado, je bent een vriend voor het leven. Als je ooit in Kosovo bent, zoek me op.’ Hij liet dat boek zien om te bewijzen dat de eenheid en broederschap van Joegoslavië echt heeft bestaan. ‘We waren elkaars vrienden, trouwden met elkaar en waren elkaars getuige bij een huwelijk’, zei hij altijd.”

Soldatenvrienden opgezocht

“Toen we met de cameraploeg vlak bij die kazerne waren waar mijn vader zijn dienstplicht vervulde, belde ik mijn moeder: ‘Oh, wat jammer dat je dat soldatenboek van papa niet bij je hebt’, zei ze. Mijn vader is inmiddels overleden. Later in de serie heb ik met dat boek in de hand zijn oude soldatenvrienden opgezocht. Hij had dat fantastisch gevonden.”

Bicanic appt later: “Misschien heeft mijn onwetendheid en romantische beeld van Joegoslavië mij ook in staat gesteld om zonder oordeel te luisteren naar alle verhalen in de serie.”

De Tranen van Tito (BNNVARA) is vanaf 19 december om 20.20 uur te zien op NPO 2.