Lena Bril was al tien jaar af en aan in behandeling bij een psycholoog en een psychiater, toen ze zich steeds vaker afvroeg waarom zij en zoveel anderen in Nederland eigenlijk hulp zoeken voor hun mentale gezondheid.
Hoeveel zin heeft al die therapie eigenlijk? Of is het (ook) onderdeel van het probleem?
Een jaar nadat Lena Bril op haar zeventiende haar vader verloor, concludeerde haar omgeving dat ze maar eens met iemand moest gaan praten. Ze was gestopt met haar studie filosofie, en deed niets anders dan werken in een brasserie, doorzakken en de zon uit de lucht slapen. ‘Zo, Lena. Wat brengt je hier?’, vroeg de eerste therapeut bij wie ze op de bank zat. ‘Paniek bekroop me’, schrijft ze in haar nieuwe boek In therapie. ‘Wat deed ik daar? Ik was toch niet geestesziek? Was er eigenlijk wel iets mis met mij?’
Die paniek – en de bijbehorende vragen – zou Bril de komende tien jaar niet verliezen. Duidelijk was dat ze worstelde: ze kwam bijna drie keer in een burn-out terecht, had te maken met angst- en depressieve klachten, en sliep periodes niet of nauwelijks. Tegelijkertijd zou ze er nooit (echt) achterkomen wat er nu ‘mis’ met haar was: nooit kreeg ze die ene sluitende diagnose.
“Ik denk dat bij mentale gezondheidsklachten vaak schuld en schaamte komen kijken”, zegt Bril tijdens ons gesprek. “Wat niet hielp, is dat ik me erg bewust was van mijn privileges: ik heb op alle fronten de wind mee. Ja, ik heb iemand verloren, maar wie niet. Op papier ziet mijn leven er goed uit.”
Herfstdepressie komt 4 keer zo vaak voor bij vrouwen: 'lichttherapie doet wonderen'
Hoewel Nederland een van de gelukkigste en welvarendste landen ter wereld is, blijkt Bril lang niet de enige die worstelt. In 2023 had vier op de tien Nederlanders angst-of depressieve gevoelens, en bijna de helft van de populatie krijgt in de loop van zijn of haar leven één of meerdere psychische stoornissen. Ook lijken steeds meer mensen te worstelen met hun mentale gezondheid. In 2009 had nog 1,9 miljoen van de volwassen 65-minners dat jaar een psychische aandoening terwijl dat er in 2022 al 3,3 miljoen waren.
Hoewel er in de ggz negentigduizend mensen op de wachtlijst staan, is het hulpaanbod groot. Zo staat Nederland in de top drie van landen met de meeste psychiaters per honderdduizend inwoners, en hebben we de hoogste psychologendichtheid van Europa. Het aantal leefstijlcoaches steeg tussen 2014 en 2019 met vierhonderd procent.
Waarom zoeken zo veel Nederlanders hulp bij een therapeut of coach, vraagt Bril zich in haar boek af. En wat gebeurt er eigenlijk tijdens al die sessies? Van paardencoaching tot familieopstellingen en psychedelica-therapie, een jaar lang loopt ze mee met mensen die hulp zoeken in het alternatieve circuit en gaat ze in gesprek met onderzoekers en psychiaters. Het resulteert in een fascinerende schets van de mentale én sociale staat van het land, die veel persoonlijker is dan Lena van tevoren had verwacht.
Je zei net dat therapie goed voelde, maar dat je je ook afvroeg of het echt hielp. Dat is een interessante vraag, want wanneer helpt therapie écht?
“De belofte van de psycholoog en de psychiater is dat het doorlopen van een bepaald traject tot klachtenreductie leidt. Tijdens dit onderzoek ontdekte ik dat de wetenschappelijke onderbouwing van de effectiviteit minder sterk is dan ik dacht. Cognitieve gedragstherapie wordt bijvoorbeeld evidence-based genoemd. Ik dacht altijd: top, het werkt dus.
Toen ik me erin ging verdiepen, ontdekte ik dat er een heel debat is in de wetenschap of praattherapie überhaupt effectief is. Eén kamp zegt: het is niet effectief, maar wel een fijn ritueel dat helpend kan zijn. Het andere kamp zegt: zolang we maar onderzoek blijven doen en nieuwe methodes ontwikkelen, zullen we vanzelf aantonen dat het wel degelijk effectief is. Hetzelfde geldt voor veel medicijnen. Van antidepressiva weten we dat veel mensen ervan opknappen, maar de effectiviteit op populatieniveau is heel moeilijk te bewijzen.
Van neurowetenschapper Michiel van Elk leerde ik dat er zovéél factoren van invloed zijn op iemands psychische gezondheid, en dat dit volledig verschillend is per persoon. Therapie kan er voor zorgen dat iemand net wat minder verlegen wordt en meer sociaal contact opzoekt, en dat kan voor vooruitgang zorgen. Dat was wel een persoonlijk inzicht voor mij, dat er niet één gouden methode is die me beter zal maken. Je moet zoeken naar kleine dingen die een positieve verandering in gang kunnen zetten.”
Toch vond je het ook ingewikkeld dat die wetenschappelijke basis wegviel.
“Ik verloor even mijn vertrouwen in therapie. En omdat er wel veel bekend is over het placebo-effect, wist ik: als ik niet meer geloof in deze methode, gaat het sowieso niet werken. Ik heb dat vertrouwen weer teruggewonnen, omdat ik leerde dat je mentale gezondheid zeer afhankelijk is van je sociale omgeving. En ik geloofde wél in de relatie met mijn therapeut.”
Wakkerde dit ook je interesse in het alternatieve circuit aan?
“Ik merkte al een tijdje dat vriendinnen verschillende dingen aan het uitproberen waren en daar enthousiast over waren. En toen ik eenmaal wist dat er qua wetenschappelijke bewijs niet zo’n groot verschil zat tussen al die alternatieve therapieën en cognitieve gedragstherapie – zolang je er maar in gelooft – ging ik daar wel met een andere blik naar kijken.
Ik had al ontdekt dat veel ggz-methodes toevallig ontdekt waren en pas later onderzocht. Dus ik ben er totaal niet met een sceptische blik ingegaan, maar meer met de gedachte: wie weet is paardentherapie wel de volgende methode die wetenschappers gaan onderzoeken.”
Psychedelica-therapie was voor jou een zeer positieve ervaring. Toch merkt een vriendin achteraf op dat je terughoudend bleef.
“Mijn psychiater zei al: ‘Voor jou is intellectualiseren een manier van afstand doen van je emoties.’ Ik moest leren om compleet in de ervaring te kunnen zijn, en niet constant een soort analyserend metaperspectief aan te nemen. Dat vond ik doodeng. Tegelijkertijd wist ik: als ik teveel in mijn hoofd blijf zitten, gaat dit een vervelende ervaring worden. Je moet durven te geloven, en daar zit een vorm van overgave in. Uiteindelijk is dat gelukt, bij een groep mensen die ik niet echt kende, maar waar ik me wel heel veilig bij voelde.”
Je merkte sowieso dat het fijn was om in dit soort sessies intiem contact aan te gaan met vreemden die verder geen rol spelen in je leven. “Vaak wordt de grap gemaakt dat mensen die naar een coach gaan later zelf coach worden. Op een gegeven moment begreep ik dat wel. Je maakt emotioneel contact met een ander, zonder dat er een bestaande relatie is waar je rekening mee moet houden. Dat heeft iets verslavends.
Veel van de coaches die ik sprak, waren voorheen marketeer of PR-medewerker en wilden iets betekenisvollers. Jammer is dat ze altijd ondernemer willen zijn. Ik bedoel, je kunt ook in het onderwijs of in de zorg gaan werken. Van de grote behoefte aan autonomie werd ik soms verdrietig. We zien mentale klachten sowieso als iets waar je vooral zelf aan moet werken, terwijl onderzoek laat zien hoe mensen wereldwijd opknappen van clubjes en gemeenschapszin. Ondertussen wilden de mensen die ik volgde het liefst naar een dunbevolkt land verhuizen of virtual assistent worden.”
Veel therapie lijkt behoorlijk gericht op het individu. Het probleem in jezelf oplossen, en vervolgens een soort hek om jezelf heen zetten om je grenzen te beschermen. Het kan mensen ook egoïstischer maken.
“Dat komt doordat we in een maatschappij leven waarin we geloven dat mensen misbruik van je maken. Geven wordt dan een risico, want als mensen te veel nemen, brand je op. Dus leren we grenzen aangeven en ‘nee’ zeggen, en zitten we in ons eentje in een hoekje met een therapeut van wie we inderdaad leren om een hekje om ons heen te bouwen. Niemand die zegt: weet je wat jij moet doen? Misschien moet je je gewoon helemaal richten op het welzijn van anderen. Misschien is dat wel heel helend.”
Tegelijkertijd zorgt die focus op het individu er ook voor dat het altijd aan jezelf ligt, schrijf je, en niet aan hoe de samenleving in elkaar zit.
“Ik vond dat gekmakend om te zien bij de mensen die ik volgde. Ik dacht: er zijn zulke duidelijk aanwijsbare factoren waarom jouw leven niet te doen is. Maar je bent alleen maar bezig met wat je aan jezelf kunt veranderen. Bijvoorbeeld bij de cirkel voor vrouwen met ADHD. Ik zag vrouwen die drie kinderen gebaard hadden in drie jaar, en het dan gek vonden dat ze alle ballen niet in de lucht konden houden als ze weer aan het werk gingen.
Ze gingen ritalin slikken omdat ze ADHD hadden, terwijl ik dacht: ligt het ook niet aan de norm waar je aan moet voldoen? Ik vind het heel schrijnend dat de enige uitweg voor die vrouwen het omarmen van hun ADHD-label lijkt te zijn. Waarom voeren we als samenleving niet een keer een gesprek over wat we van vrouwen vragen rondom de zwangerschap en menopauze?”
Sanne ontmoette Taubu aan het einde van de wereld: 'Hij moet zich in Nederland constant aanpassen'
In tien jaar therapie komt Lena telkens weer terug op dezelfde vraag: ‘wat is er mis met mij?’ “Het werd een soort obsessie”, weet ze nu. “Het hielp niet dat ik er ook nog eens een boek over schreef. Had ik weer een therapie uitgeprobeerd, was het nog niet weg. Je kunt eindeloos doorgaan. Nóg dieper graven, nog verder in mijn familieverleden kijken. Dit is het gevaar van een lange therapiegeschiedenis: je kunt in het zoeken verdrinken.”
Toen je met dit boek begon, wilde je weten wat al die therapie voor je heeft betekend. Heb je een antwoord gevonden?
“Het is altijd wat je er achteraf van maakt. Ik denk dat therapie houvast bood toen ik in paniek was en er heel diep in zat. Mijn omgeving gaf dat ook rust. Met mijn psychiater heb ik mijn levensverhaal opgesteld, waardoor ik mijn karaktereigenschappen en gedrag beter kan plaatsen. Daardoor ben ik milder naar mezelf geworden, zonder dat ik mezelf vastzet in dat verhaal.
Ook heb ik met mijn psychiater ‘imaginaire rescripting’ gedaan, een techniek waarbij je teruggaat naar specifieke momenten en ze opnieuw doorleeft. Dat heeft mij geholpen om rauwe, primaire emoties aan te gaan, want praten alleen was niet genoeg. Daardoor kon ik het verdriet om het verlies van mijn vader, wat ik heel lang had weggestopt, aangaan. En dat durfde ik alleen omdat ik iedere week weer naar iemand toe kon die ik vertrouwde.”
Besefte je hoe diep je dat verdriet had weggeduwd?
Ja en nee. Ik werd op zijn sterfdag altijd ondragelijk somber, al weken van tevoren. Tegelijkertijd vond ik het heel moeilijk om te huilen, terwijl ik dacht dat ik me wel zo hoorde te gedragen. Toen ik voor de derde keer overspannen tegenover mijn huisarts zat, begon hij over de dood van mijn vader. ‘Dat was best een dramatische aangelegenheid’, zei hij, want hij was daarbij geweest. ‘Moet je daar niet toch nog met iemand over praten?’
Ik weet nog dat ik heel veel opluchting voelde, en meteen wist: dit moet ik nu écht doen. Ik heb daar veel tijd voor ingeruimd, en ik ben ook met allerlei mensen in gesprek gegaan die mijn vader goed gekend hebben.”
Je noemt het je rouwjaar. Kwam je door die gesprekken ook weer dichter bij wie hij was?
“Het waren vooral mensen met wie hij werkte, dus ze vertelden vooral over wie hij in de publieke wereld was (Lena is de dochter van schrijver Martin Bril. Hij overleed in 2009 aan de gevolgen van darmkanker, red.). Zelf wilde ik teruggaan naar het intieme van wie hij als mijn vader was. Ik probeerde me weer voor te stellen hoe zijn handen eruitzagen. Hoe de badkamer rook als hij net gedoucht had. Kleine dingen die de buitenwereld niet weet.”
Je beschrijft hoe individualistisch het rouwproces is geworden, omdat we tegenwoordig nog maar zo weinig rituelen rondom de dood hebben.
“Meestal houdt het na de koffie en cake allemaal wel op. Dan koop je misschien een boek over rouwen, maar dat is het wel. Vroeger wisten we dat de overledene nu in de hemel was, en dan had je allerlei gezamenlijke rituelen om de emoties die bij dat verhaal hoorden samen door te leven.
Een literatuurwetenschapper die ik interviewde, zei dat we in een verbeeldingscrisis zitten. We moeten op zoek naar onze eigen verhalen, omdat de oude niet meer bestaan. De vrouw die ik volgde bij paardencoaching was haar vader verloren en zocht ook naar nieuwe manieren om haar rouw vorm te geven. Ze vond dat in een roodborstje. Wat mij hielp, was het visualiseren dat mijn vader weer naast me zat.”
'Kinderen verdienen om te ervaren dat de dood, hoe verdrietig ook, een onderdeel is van het leven'
Wanneer psychiaters Lena op de mogelijke risico’s van coachingtrajecten wijzen, denkt ze eerst: hoe erg kan het zijn? Best erg, ontdekt ze als ze flink in de war raakt na een familieopstelling waarin haar verteld wordt dat alles te wijten zou zijn aan een overleden tweelingzus. Een verhaal waar geen feitelijk bewijs voor is, maar waarvan ze wel weer aan het wankelen raakt.
Achteraf beseft Lena dat het grootste verschil tussen een coach en een reguliere psycholoog of psychiater is dat die laatsten een zorgplicht hebben. “Na de familieopstelling was er geen sprake van nazorg”, vertelt ze. “Sterker nog, als ik weer wilde komen, moest ik duizenden euro’s betalen. Ook was de therapeut heel dominant. Sommige mensen vinden die duidelijkheid prettig, maar voor mij was het ontwrichtend. Ik geloof dat dit deels voorkomen had kunnen worden als ze contact had gehad met mijn psychiater.”
Een van de voorstellen in het boek is dat het wetenschappelijke en alternatieve circuit beter zouden moeten samenwerken. Zo stelt psychiater Jim van Os een systeem voor waarin iedere patiënt één kernbehandelaar heeft, maar dan vanuit die veiligheid ook alternatieve methodes kan uitproberen.
Floor Bakhuys Roozeboom: 'Als de kinderen komen, slaat de ongelijkwaardigheid je in het gezicht'
Uiteindelijk levert deze vervelende situatie Lena wel iets op. “De familieopstelling gaf me de laatst mogelijke oorzaak, en toen dacht ik: nu is het klaar. Ik stop met zoeken naar wat er mis met me is. Nog meer roeren in mijn eigen psyche zou alleen maar meer schade aanrichten.”
De tweede vraag waar je dit boek mee begon, was: waarom zitten zoveel van ons in therapie. Heb je daar ook een antwoord op gevonden?
“Ik denk dat onze ideologie een grote rol speelt, waarin we de ideale ik nastreven. Als je dat niet lukt, moet je een excuus hebben. En dat excuus komt tegenwoordig met een label. Mentale problemen, maar ook sociale of emotionele problemen – alles interpreteren we als psychisch. En daar moet je dan actief iets mee doen. Je mag niet wachten tot het voorbij is, nee, je moet aan de slag met een professional. Pas als het allemaal opgelost is, mag je weer meedoen in de maatschappij. Het liefst zo snel mogelijk.
Die behoefte aan professionele hulp heeft ook te maken met onze zoektocht naar houvast en betekenis. Je ziet in de geschiedenis – bijna een op een – dat de psychologie als wetenschap werd geboren toen religie afnam. We zijn de betekenis helemaal gaan zoeken in onszelf, en voor veel mensen is dat een zware opdracht.”
Je besluit helemaal met therapie te stoppen.
“In het begin vond ik het heel eng, maar het gaf me ook zelfvertrouwen. Nog steeds lig ik er af en toe even af, maar nu kan ik dat beter verdragen omdat ik weet: het hoort erbij. En omdat ik niet meer continu krampachtig op zoek ben naar een verklaring of oplossing, voelt het minder intens.
Vaak zeggen we: je moet werken aan jezelf, en soms moet je dat inderdaad alleen doen. Maar ik denk dat je ook veel over jezelf kunt leren in relaties. Het helpt mij om te aanvaarden wie ik op dit moment ben, maar me vooral te omringen met mensen die helpen om de moeilijke momenten te dragen. Mensen die niet oordelen of vinden dat ik het moet oplossen.”
Je schrijft dat uit onderzoek blijkt dat mensen veel meer bereid zijn om er voor elkaar te zijn dan we denken. Is je mensbeeld positiever geworden? “Ja, dat denk ik wel. Wat ik tijdens mijn onderzoek steeds weer zag, waren allemaal mensen die voor elkaar wilden zorgen. Daarnaast denk ik dat het een keuze is om je leven niet alleen maar op jezelf te richten, maar ook op anderen. Ik ben totaal geen heilig boontje, maar het geeft mij veel voldoening om meer te denken aan wat ik voor een ander kan doen. In plaats van dat ik de hele tijd maar aan het zoeken ben naar antwoorden in mezelf.”
‘In therapie’ van Lena Bril is nu verkrijgbaar.
Marike belandde in een psychose na stilgeboren zoon: 'Langzaam kom ik weer terug op aarde'
